49256 P1080772

R73

-----

^yśto mechaniczny.) We śnie myślenie nie natrafia na takie przeszkody ze strony woli i to tłumaczy „trafność”, „bystrość” snu czy pojawianie się snów -ż&knycffi proroczym i Sprawcą bystrości snu jest wówczas „uczucie, które na jawie odpychaliśmy siłą woli”.

Toteż drugie zasadnicze podobieństwo między snem a twórczością poetycka Wiąże się w tej koncepcji z poznawczą wartością uczuć, jakie zostają dopuszczone dó głosu i uzmysłowi one. czy to _w obrazach sennych, czy poetyckich. Obrazy snu, podobnie jak Obrazy dramaturga czy poWieściopisarza, Są głęboko prawdziwe (sen „tworzy talenty”). Różni je'przede wszystkim to. ż obrazami artystycznymi, w przeciwieństwie do „luźnych i bezładnych” óbrazów snu, rządzi „jeden układ główny, jedna nić przewodnia — rozumowa”. Swoistym Odpowiednikiem aktywności umysłu podczas śnienia jeśli chodzi o szczególną wnikliwość poznawczą i zdolność obrazowania niejasnych, trudnych do wyrażenia w słowie, wewnętrznych treści Umysłu I* jest natchnienie poetyckie. Pojmowanie natchnienia jako swoistej, bezwiednej aktywności umysłu na jawie, cechującej Się szczególną wartością poznawczą, to jeszcze jeden punkt zbieżny między koncepcja Ochorowicza a romantyczną wizją człowieka i natury, zwłaszcza — wl? ujęciu dyskursy-wnym — u Mochnackiego, dla którego natchnienie jest tą samą co w naturze siłą twórczą, przejawiającą się w umyśle i łączącą przez to człowieka z naturą.

Główne podobieństwa zatem między snem a poezją są według Ochotowicza trojakie: z jednej strony dotyczą samej budowy tych dwu wytworów umysłu (obrazowość) oraz ich szczególnej wartości poznawczej, z drugiej — genezy (śnienie jako podobny typ czynności umysłu co natchnienie poetyckie). Toteż gdy Ochorowicz nawiązuje do tego samego zdania Jean Paula: „sen jest mimowolną twórczością poetycką”, na które powołuje się w tym samyiś czasie 'Chmielowski, ma to u niego zupełnie inny sens niż u Chmielowskiego.

Ochorowicz poświęcił także uwagę szczegółom budowy obrazów snu, „oryginalnej sferze jako konstrukcji”: sposobowi traktowania czasu i przestrzeni, szybkości i nagłości zmian miejsca i przemian postaci, wiążącym obrazy zasadom współczesności i następstwa, podobieństwa i kontrastu, wyolbrzymianiu uczuć i cech jako jednej z głównych właściwości budowy snu, wreszcie „rozszczepianiu się samowiedzy” w śnie („widzimy się z zewnątrz siebie, swoje myśli uważamy za głos innych osób”). Uznał on, że konstrukcją snu rządzi odrębna od logiki rozumu, lecz mająca cechy konieczności (a nie dowolności), „nieubłagana” logika uczuć.

3. Wypowiedzi o śnie pojawiają się również w samych utworach literackich jako formułowane przez bohatera lub narratora koncepcje snu (najczęściej w związku z wprowadzanym do utworu snem jako przedstawianym zdarzeniem).

Znamienne dla przełomu romantycznego w Polsce są refleksje o śnie rozpoczynaj ące Mickiewiczowską wersję wiersza Byrona (Sen. Z Lorda Byrona, 1824), w których Uznana zostaje autonomia snu jako swoistej, odrębnej od innych władz człowieka „roboty duszy” — „marzenia”. Z jednej strony przyznaje się tu niektórym snom określony walor poznawczy (wnikanie w przyszłość), a z drugiej — wartość polegającą na stwarzaniu światów duchowych doskonalszych od świata rzeczywistego.

Określoną filozofię snu wypowiadają też dwukrotnie postacie Dziadów. Dla Więźnia w Prologu do Dziadów cz. III sen jest autonomicznym „życiem duszy”, które zarazem ma odsłaniać duszę świata, tj. jego pozazmysłowy, metafizyczny porządek. Według Pustelnika w Dziadów cz. IV sen to wyraz najgłębszych przeżyć człowieka, nie wypowiadanych lub w ogóle nie ujmowanych na jawie.

W narracji Wacława dziejów (1833) S. Garczyńskiego poddany zostaje refleksji sęfi nazywany proroczym. Śnienie pojęte tu jest jako proces o dwu fazach. W pierwszej fazie pozazmysłowy duch, który jest twórcą wszystkiego, co się dzieje, pozbywa się ćmiącej go, zmysłowej powłoM ciała i dokonuje wglądu w przyszłe wypadki będące jego własnymi tworami, po czym, w drugiej fazie, powróciwszy do ciała, tworzy uzmysłowione obrazy senne poznanych przez siebie w pozazmysłowy sposób, przyszłych zdarzeń.

Narracja Króla-Ducha zawiera wyłożone poetyckim trybem dyskursywnym wyjaśnienie istoty jednej z odmian snu (wprowadzanej do poematu, oprócz snów innego rodzaju, w charakterze elementu fabuły), odmiany, którą Słowacki nazwał „snem genezyjskim ducha”. Jest to objawianie się we śnie wewnętrznej, duchowej istoty wszelkiego bytu, tajemnicy dziejów kosmosu, które polegają na wcielaniu się ducha w formy zmysłowe i stopniowym udoskonaleniu tych form przez własną pracę ducha. Sen taki jest rodzajem komunikowania się pozazmysłowego ducha (wcielony go w istotę ludzką) z samym sobą, jako że duch wcielony w człowieka rozpoznaje w tym śnie swoje własne, przebyte dotychczas dzieje. Rozpoznaje on zarazem cel ostateczny przebywanyęh wcieleń. Sen tego rodzaju to poznawcze „wkształcanie się” tajemnicy kosmosu „w myśli ludzkie”.

Najbardziej prekursorską wobec późniejszego, dwudziestowiecznego pojmowania snu, myśl