50316 img015 (11)

30

f

w przypadku rzeczownika las: zbiór ściętych drzew, które |. niegdyś rosły jedno koło drugiego nie jest już Jasem”, j ale „drużyna” pozostaje „drużyną” nawet po zejściu z boi- j ska. W przypadku prania (tak, jak słowo to zostało użyte w zdaniu Potem Jaś powiesił pranie na sznurku) sprawa! przedstawia się jeszcze inaczej: pojęciowy związek między | wszystkimi wypranymi przez Jasia skarpetkami polega § właśnie na tym, że wszystkie stały się przedmiotem okre-1 ślonej, jednostkowej realizacji relacji „prania”. Właśnie f ten element sytuacji został przez mówiącego uznany za § bardziej istotny (a więc i bardziej zasługujący na umie- j szczenię w jej werbalnym obrazie) niż to, że wszystkie wyprane przez Jasia części garderoby należały do klasy | „skarpetek”. Na pierwszy plan wysunięto zatem nie cechę | definicyjną, lecz cechę relacyjną, czyniąc w ten sposób | niejako krok na drodze wiodącej od pojęcia rzeczy do pojęcia relacji, czyli — ujmując rzecz w kategoriach gramatycznych — na drodze od rzeczownika do czasownika. ^v , Umysł ludzki ma zdolność tworzenia pojęć wszy-; stkich możliwych przedmiotów (definiowanych, jak pamiętamy, zarówno jako przedmioty fizyczne, jak i przedmioty abstrakcyjne), łącząc je ze sobą na wszystkie :! możliwe sposoby. Ta właśnie umiejętność jest przecież ! motorem postępu w nauce i rozwoju naszej wiedzy o świe-1 cie. Jednak nie wszystkie z tych potencjalnych połączeń okazują się wystarczająco silnie umotywowane. Czynnikami motywującymi są tu oczywiście poszczególne aspe-kty procesów percepcji i poznania. Na przykład stwierdzono doświadczalnie, że szansa na to, że jakiś zbiór elementów będzie postrzegany jako pojedyncza „rzecz”, § wzrasta proporcjonalnie do liczby i charakteru zaobser- | wowanych powiązań między tymi elementami. Tę właśnie zależność odzwierciedla struktura leksykonów w poszczególnych językach. Zbiory powiązanych ze sobą elementów, które są regularnie postrzegane jako pojedyncze „rzeczy”, pojawiają się w danym języku jako odrębne leksemy. |

Natomiast związki tworzone przez użytkowników języka tvlko doraźnie, niejako na potrzebę chwili, przybierają na płaszczyźnie języka formę bardziej złożonych struktur

gramatycznych.

Może się na przykład zdarzyć, że ktoś zechce mówić o grupie siedmiu małych chłopców, którzy codziennie o ósmej rano jedzą płatki kukurydziane z bananami, natomiast prawdopodobieństwo, że w jakimś języku znajdzie się pojedynczy rzeczownik na określenie takiego właśnie zbioru elementów i powiązań, jest zapewne bliskie zera. Pragmatyczna motywacja dla powstania takiego elementu jest niewystarczająca: nie uzasadnia go ani zasada skuteczności, ani oszczędności komunikacyjnej. Tworzenie odrębnego leksemu po prostu się użytkownikom języka nie opłaca.

Powyższa dyskusja jest jednocześnie kognitywnym wyjaśnieniem zasady dystrybucji rzeczowników, przymiotników i zdań względnych. Zdania względne, które odpowiadają „rzeczom” tworzonym przez mówiących ad koc, w miarę zdobywania sobie stałej pozycji w języku są zastępowane zestawieniami rzeczownika z przymiotnikiem. Tak na przykład nieporęczna konstrukcja ze zdaniem względnym rośliny, które lubią światło zmieniło się z czasem w łatwiejszą w użyciu frazę rośliny światłolub-ne, ponieważ jest to pojęcie istotne w sensie poznawczym: funkcjonuje jako nazwa kategorii taksonomicznej w botanice. Natomiast mimo że w bibliotekach nie brak czytelników, którzy bardziej cenią sobie dobre światło niż inni, powstanie frazy czytelnicy światłolubni wydaje się mało prawdopodobne. Po prostu nie ma potrzeby wyodrębniania takiej akurat kategorii pojęciowej³.

'śk;:. ³ Mówił o tym jeden z wielu polskich językoznawców tradycyjnych, których z powodzeniem można by uznać za prekursorów kog-nitywizmu w językoznawstwie, Leon Zawadowski, w swojej monografii o zdaniach względnych (1952: 23 nn.).