51156 P1030229

lepiej rozumieć podziały społeczne (Gore i Figueiredo, 1997. 45; Anthias, 2001). Konieczne są dalsze analizy, które zbadałyby specyfikę różnych form wykluczenia, a także ich cechy wspólne.

Wielowymiarowość i wielopoziomowość. Zdolność pojęcia wykluczenia społecznego do objęcia swoim zasięgiem podziałów społecznych stanowi jeden z aspektów ogólniejszego twierdzenia: iż dostarcza ono bardziej wyczerpującego, wielowymiarowego rozumienia aniżeli tradycyjne pojęcie biedy (Berghman, 1997; de Haan, 1998; 1999). Jak ujmuje to Komisja Europejska:

„(wykluczenie społeczne) wyraźniej niż pojęcie biedy — rozumiane zbyt często jako odnoszące się tylko i wyłącznie do dochodu - wyraża wielowymiarowy charakter mechanizmów, za pomocą których jednostki oraz grupy są wykluczane z udziału w wymianie społecznej oraz z praktyk i praw integracji społecznej oraz tożsamości” (CEC, 1992: 8).

W obliczu tego faktu, wielowymiarowy charakter wykluczenia społecznego jest niczym więcej jak przeformułowaniem wielowymiarowego pojęcia relatywnej depiywacji, o której była mowa w rozdziale pierwszym (Burchardt i in., 2002a). Jednak w pewnych wymiarach idzie ono dalej. Jednym z nich jest skupienie się na zakresie, w jakim wymiary te wzajemnie oddziaływują na siebie oraz kumulują się (Clert, 1999). Typowe metafory używane tu to „błędny cykl” lub „koło” (SEU, 2001: 10; Gallie i in., 2003:28), „spirala” (Page, 2000: 5) oraz „sieć” (Henderson i Salmon, 2001: 15-16). Jednakże nie zawsze jest jasne, czy metafory te wskazują na przyczynę, skutek czy też stanowią po prostu opis doświadczenia ubóstwa.

Inną cechą 'wyróżniającą pojęcie wykluczenia społecznego jest jego większa wielowymiarowość. Obok potencjału związanego z wyjaśnianiem niematerialnych aspektów podziałów społecznych, w niektórych ujęciach kładzie ono większy nacisk na ogólniejsze formy oraz obszary wykluczenia, które obejmują nie tylko wymiary społeczne i ekonomiczne, ale również polityczne oraz kulturowe (Madanipour i in., 1998). Potwierdzili to „eksperci wspólnotowi”, których o opinie poprosili Richardson oraz Le Grand (2002). Polityczny wymiar wykluczenia obejmuje zaangażowanie polityczne oraz obywatelskie, a także brak głosu i wpływu nr kwestii podejmowania decyzji (Bhalla i Lapeyre, 1999; Percy-.Smith, 2000). Z jednej strony, wymiar kulturowy odnosi się do stosunkowo wąskiego, aczkolwiek ważnego znaczenia: wykluczenia z możliwości korzystania ze sztuki, muzyki, teatru i po-_eZji oraz odmowę „możliwości twórczej autoekspresji” (ATD Czwarty Świat, 2000b: 1). Dlatego też francuski system legisla-cvjny> odnosząc się do wykluczenia społecznego, „zapewnia rów-„_e szanse poprzez prawo dostępu wszystkich do kultury” (Choffe, 2001). W szerszej perspektywie wymiar kulturowy obejmuje takie faktyczny dostęp do nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych (Warschauer, 2003). Z drugiej zaś strony, kultura działa jako „znacznik różnicy” (Ciarkę, 1999: 72). Obejmuje to bardziej podstawowy proces, za pomocą którego różne rodzaje tożsamości wielu osób są deprecjonowane przez normy i symbole głównego nurtu społeczeństwa”, a one same nie są w stanie sprostać stawianym im „oczekiwaniom kulturowym” (Cars i in., 1998: 280; Kronauer, 1998: 64).

Oddzielenie, w celach analitycznych, formy kulturowej od społecznej sprawia, iż bardziej wyraźny staje się także kulturowy wymiar pierwotnego sformułowania Townsenda dotyczącego relatywnej deprywacji, omawianej w rozdziale 1. Konsumpcja jest rozumiana nie tylko jako potencjalny obszar relatywnej deprywacji, lecz także jako znacznik tożsamości. Zygmunt Bauman pisze, że „ubodzy w społeczeństwie konsumpcyjnymi są określani przez społeczeństwo - i sami określają siebie — przede wszystkim jako konsumenci wadliwi, ułomni, niepełni, innymi słowy: nieodpowiedni” (Bauman, 2006: 78). I nie jest to tylko kwestia tego, jakie towary są oni w stanie nabyć, lecz także tego, jakiej są one jakości (np. czy są to rzeczy nowe czy używane, markowe czy nie) oraz skąd pochodzą (np. czy są zakupione u obecnego na rynku detalisty czy też pochodzą z alternatywnych kanałów dystrybucji takich jak giełda rzeczy używanych sprzedawanych z samochodów). „Rozgoryczenie oraz piętno, jakie przypisuje się tym, którzy muszą kupować rzeczy tanie i niemarkowe”, ujawniają brytyjskie badania rodzin o niskich dochodach. Prowadzą one °o serwacji, iż „tożsamość społeczna w coraz większym stopniu

117