55418 ScannedImage 10

< łbecnic dysponujemy źródłami pisanymi, umożliwiającymi rekonstrukcję rozwiniętej państwowości sześciu najhardziej interesujących przypadków (z wyłączeniem 1’eru i dotychczas nic w pchli odczytanych przekazów z doliny Indusu), (ior/ej przedstawiają się możliwości odtworzenia interesującego nas lulaj okresu formowania się państwa. Wszelako daje się określić warunki graniczne, zespól niezbędnych czynników, który przypuszczalnie zaistniał we wszystkich przypadkach. Sn to: osiadły tryb życia, uprawa roli. rzemiosło, osiąganie nadwyżek produkcyjnych żywności, presja wywołana wzrastającą liczbą ludności przy jednoczesnym braku możliwości poszerzenia przestrzeni życiowej. Nic da się z nich jednak wyłuskać żadnej informacji na temat wewnętrznych procesów, jakie zachodziły w zbiorowościach; w konsekwencji nicrozpo/nany pozostaje lakże udział wyobrażeń religijnych i rytuałów w powstawaniu państwowej organizacji społeczeństw. Można przypuszczać, że państwo nie wykształciło się bezpośrednio ze stanu społeczeństw egalitarnych. /.a twory |xiśrednie należy uznać system oparty na dominacji wybitnej jednostki (big-num-sy.stem) oraz wodzostwie. Opisy tych pośrednich stadiów kształtowania się państwa mogą być budowane również tylko w oparciu o materiał etnologiczny.

W niektórych społeczeństwach daje się zaobserwować zjawisko polegające na tym, że pewne osoby zyskują znaczny autorytet, przewyższając pod tym względem wiele innych jednostek. Osoby takie określane są w literaturze zgodnie z terminalni języków tubylczych, których znaczenie oddaje określenie bif> mat?. Nie chodzi tu jeszcze o zinstytucjonalizowany system przywództwa, albowiem pozycja wybitnej jednostki jest wysoce niepewna. Autorytet przywódcy musi podlegać bezustannemu, praktycznemu potwierdzeniu²⁹. Na czym wice polega autorytet wybitnej jednostki? Wielu autorów nawiązuje do terminologii weberowskiej i mówi o charyzmie, którą musi posiadać jednostka, aby wypełniać funkcję przywódcy. Mas Weber stwierdza: «nalnralni» przywódcy w psychicznej, fizycznej, ekonomicznej, etycznej, religijnej i politycznej konieczności byli (...) nosicielami specyficznych, uznawanych za nadnaturalne, darów ciała i ducha"³⁰. Jakkolwiek wielokrotnie akcentuje Weber, że sens powyższego ujęcia sprowadza się do przekonania

3-9 |Nm. I). L. U!ivcr, A. Salomon, fsltnuf Snrirt\\ I^r)55.

^;n M. WcIum , Wirltcluift mul (rescUsrlmfi. op. cii.. I. 2. s. 832.

7<X

o charyzmie jednostki i bynajmniej nie wyraża obiektywnego stanu rzeczy, to jednak samo pojęcie posiada religijne konotacje za pośredniczono przez, tradycję. z której zaczerpną! je autor. Chodzi o formułowane w duchu historycznym kościcluo-piawnc tezy R. Solana i wreszcie zastosowanie słowa dtarisma n teologii św. Pawła (1. Kor. 12:4 Ataięcoetę, 5e x°^,ęⁱM^aTt0V eioiv). Blisko stąd już do stwierdzenia, że także big-man-system w znacznej mierze opiera się na podstawach religijno-magicznych, i że wybitna jednostka odznacza się zarazem magicznymi kwalifikacjami. Przypuszczalnie jednak aspekt religijny nic posiada pierwszoplanowego znaczenia, a w każdym razie nie są znane przypadki podejmowania przez religijnych specjalistów (swego rodzaju techników ekstazy) roli przywódcy (big man) Bardziej w tym kontekście istotne są zdolności takie jak: umiejętność przeciwdziałania konfliktom, gotowość do czynienia podarunków czy zdolności mediacyjne. Wątpić należy, czy dostępne dane usprawiedliwiają twierdzenie, jakoby religia nie odegrała żadnej roli w procesie tworzenia się efemerycznych pozycji przywódczych, niemniej uzmysławiają one, że ta ewentualna rola w żadnym wypadku nic powinna być przeceniana. Zastosowanie terminu „charyzma” wprowadza tu pewien zamęt, sens greckiego słowa zawiera bowiem ideę daru, otrzymanego prezentu, natomiast znaczenie nadane mu przez, socjologię polityki obejmuje „niezwykłą zdolność” wywierania wpływu na innych.

Inny problem pokazuje, jak bardzo należy być ostrożnym w doszukiwaniu się religijnych komponentów w systemie jednoosobowego przywództwa (big-man-system). W społeczeństwie zorganizowanym przede wszystkim według systemów pokrewieństwa wynikająca zeń przynależność grupowa przywódcy posiada duże znaczenie. Jednakowoż pokrewieństwo stanowi w każdym wypadku niezależną od religii zasadę porządkowania, która wprawdzie z czasem doczekała się religijnego opracowania w postaci wyobrażeń o mitycznych przodkach, ale w swej genezie jest całkiem niezależna od religii. W systemach jednoosobowego przywództwa (big-man-system) nie pojawia się jeszcze problem tradycjonalnej legitymizacji panowania, a zatem nic występuje zjawisko jego związków z religią.

System wodzowski różni się od wyżej opisanego wyższym stopniem instytucjonalizacji, która przejawia się przede wszystkim w scentralizowanym kierownictwie, hierarchicznym układzie statusów, jak również często w ine-

79