55509 obyczaj1

obyczaj [a. custom; f. coutume; n. Sitte;

r.    oSainaft], termin używany najczęściej na określenie charakterystycznej i powszechnej w danej grupie społecznej (kulturowej) prawidłowości zachowaniowej („ustalony typ lub wzór zachowania”) bądź rzadziej — niv oznaczenie pewnego rodzaju norm społecznych (nakazów i zakazów) lub reguł wyznaczających . określone sposoby postępowania. ^!'-

Egzemplifikacją tych sposobów rozumienia o. są następujące definicje: „Obyczaj jest ze- ' standaryzowanym sposobem- zachowania Się j tradycyjnie narzuconym członkom społeczeństwa” (B. Malinowski, 1931, cyt. za: A-. Hult-krantz, 1960, s. 87); „Obyczaje są najbardziej spontaniczne- ze wszystkich norm społecznych i często wywierają najsilniejszy przymuś.’ Nie są jednakże sankcjonowane tak jak- prawo I przez zorganizowaną władzę, ale przez wielką różnorodność nieformalnych presji społecznych” (R.M. Maclver, Ch.H. Page,-J 1961,: s. 176).

Z pierwszym z wymienionych^; ujęć o. mamy i do czynienia przede wszystkim ńa terenie etnologii, antropologii społecznej i -kulturowej oraz tradycyjnej socjologii; drugie jest charakterystyczne dla współczesnej socjologii i etyki (filozofii), szczególnie marksistowskiej (Z. Cackowski, 1977, s. 429-431 ; H.-Jankowski, 1979,

s.    90-101; H.S. Opara, 1978, s. 98-99).

Istniejące w refleksji nad o. różnice w jego

rozumieniu nie polegają wyłącznic na ,,zachowa nio wy m” i „świadomościowym” ujęciu. Za . bardziej istotne uważa się kontrowersje w de- | liniowaniu o., które są związane z jego odróżnia:-niem od zwyczaju. W tym zakresie ■ wyróżnić można następujące stanowiska: 1) odróżniające w sposób mniej lub bardziej radykalny (wyraźny i zdecydowany) o. od zwyczaju przy zastosowaniu (łącznie Jub oddzielnie) takich oto kryteriów:    a) obwarowanie sankcjami

społecznymi działań (uormj obyczajowych, b) „większa siła normatywna” czy „normatyw-ność” o., c) wyłącznie społeczny status o., a społeczny bądź indywidualny charakter zwyczaju; 2) nie różnicujące zachowań ludzkich na obyczaje i zwyczaje, przy czym spotykamy się tu z takimi oto wariantami: a) używanie wyłącznie terminu o. w odniesieniu do wszelkich prawidłowości zachowaniowych występujących w. grupach społecznych, b) traktowanie jako równoznaczne terminów o. i zwyczaj.

Ad 1. W. większości etnograficznych-.i socjologicznych ujęć o. odróżnia się oba typy zachowań, tj. zachowania obyczajowe i zwyczajowe posiłkując się wymienionymi wyżej kryteriami.

Ad la. Najczęściej stosowanym współcześnie i uznawanym za najbardziej adekwatne kry-, lerium jest „obłożenie” sankcjami społecznymi działań obyczajowych. Wedle typowych dla

tego sposobu rozumienia o. definicji, „obyczajem [...] jest powtarzające się u wszystkich lub wielości osób w danym; środowisku czy społeczności zachowanie się zewnętrzne, jeśli wszelkie odchylenia się od niego lub niewykonanie jego wywołuje sankcje dezaprobaty” (T. Szczurkiewicz, 1969, s. 436); „Obyczaj to społecznie określony sposób zachowania - się, uświęcony przez tradycję i umacniany naganą społeczną w razie przekroczenia go”(Dictionary of sociology.,., 1944, s. 84); „Przez obyczaje tedy rozumiemy powszechnie przyjętą w danym środowisku oraz tradycyjną formę zachowania się. [...] Obyczaje regulują postępowanie jednostki poprzez stosowanie takich sankcji, jak dezaprobata, obniżenie pozycji jednostki ! w grupie, ośmieszenie czy wreszcie wykluczenie z grupy ,-r banicja" (H. Jankowski, 1979, s. 91). W niektórych koncepcjach obwarowanie sankcjami społecznymi nic służy do’ wydzielenia obyczajów i zwyczajów jako dwóch całkowicie odrębnych rodzajów działań, lecz do wyróżnienia obyczajów jako specyficznego typu zwyczajów. Takie pojmowanie o. reprezentują .T.M. Ciołek, J. . Olędzki, A. Zadrożyńska (1976, s. 11), dla których „obyczaj jest wyselekcjonowanym zwyczajem. Jest również zachowaniem powtarzającym się w określonych .okolicznościach, lecz jest zachowaniem wymaganym, którego nieprzestrzeganie wywołuje niezadowolenie innych łudzi w społeczności, naganę albo karę. Z tego wynika, że obyczaj dotyczy ważniejszych niż zwyczaj wartości, które grupa przedkłada nad inne”.

Występowania sankcji społecznych nic można jednakże traktować jako najbardziej efektywnego i jednoznacznego kryterium odróżnienia obyczajów od zwyczajów, ze względu na różnice w pojmowaniu sankcji przez poszczególne koncepcje. Kontrowersje te .dotyczą przede wszystkim tego czy należy rozumieć sankcje wyłącznie jako postrzegane bezpośrednio, obserwowalne reakcje grupy na zachowania swoich członków, czy rozszerzyć trzeba pojęcie sankcji na nieobserwowalne, nieuchwytne praktycznie nagrody i kary przewidywane przez systemy światopoglądowe (sankcje magiczne i religijne), oraz czy należy uznać za sankcję brak reakcji grupy na konfor-mistyczne, zgodne z obowiązującymi normami obyczajowymi zachowania członków. Brak reakcji może stanowić w zależności od sytuacji sankcję negatywną lub pozytywną. Następny problem to odróżnianie obyczajów od zachowań regulowanych przez moralność, także przecież obwarowanych sankcjami społecznymi. W związku z tą trudnością usiłuje się wyodrębnić sankcje specyficzne dla o. z jednej strony i moralności — z drugiej, przyporządkowując niekiedy arbitralnie pewne rodzaje sankcji obu

tym sferom kultury. Jednakże wedle kompetentnego badacza moralności i o. „rodzaje stosowanych sankcji nie stanowią differentia specifica obyczajów, z wyjątkiem być może sankcji ośmieszenia” (I-I. Jankowski, 1979, s. 82).

Kolejny problem to tendencja do pojmowania sankcji jedynie jako sankcji negatywnych. Część badaczy mówi właśnie o sankcjach wyłącznie jako o karach, zgodnie z ich obiegowym, potocznym rozumieniem wymieniając | tylko sankcje dezaprobaty (np. T. Szczurkiewicz) lub sankcje nagany społecznej (np. H.P. Fairchild) jako sankcje społeczne wyróżniające działania obyczajowe. Pozwala to rozpoznawać zachowania obyczajowe jedynie w sposób pośredni, domniemając na podstawie nega- i tywnych reakcji grupy na zachowania swoich członków o obowiązujących sposobach zachowania. Ogranicza to znacznie możliwości wyodrębnienia całej sfery obyczajów. Z drugiej strony posiłkowanie się sankcjami pozytywnymi przy wyodrębnianiu o. również nie gwarantuje adekwatnego określenia sfery zjawisk obyczajowych, ponieważ zachowania członków zgodne z wymogami (oczekiwaniami) grupy nie są z reguły nagradzane (przynajmniej natychmiast) jako zachowania „normalne”, obowiązujące.

Z powyższych względów trudno uznać „obłożenie” sankcjami społecznymi działań obyczajowych za niezawodne, empiryczne kryterium odróżnienia o. od zwyczaju, jak rów- I nież od zachowań moralnych (w neutralnym sensie tego słowa) (A.R. Radcliffe-Brown, | 1956; P. Sztompka, 1967).

Ad lh. Restryktywna reglamentacja zachowań obyczajowych jest właśnie wyrazem tego, że wartości, z którymi związany jest o. są war- | tościami doniosłymi społecznie, co implikuje ową podkreślaną przez wielu badaczy znaczną „sile normatywną” czy „silną normatywność” o. oraz widoczny przymus w podejmowaniu czynności obyczajowych. Tę siłę normatywną uzyskuje o. poprzez swoje powiązanie z wierzeniami czy światopoglądem i zawartymi 1 w nim mitami (mitologią). Stwierdza się więc, 1 iż „mit w sposób normatywny kształtuje oby- ! czaję, sankcjonuje sposoby zachowania, nadaje godność i szczególną wagę instytucjom. [...] Dzięki temu reguły określające zasady handlowego honoru, hojności czy konwenansu, procedury obowiązujące we wszystkich transa- | kejach uzyskują wiążącą moc.' Można by to nazwać normatywnym oddziaływaniem mitu na zwyczaj” (obyczaj - custom) (B. Malinowski, 1981, s. 423). Badacze społeczeństw plemiennych podkreślają związek obyczajów z mitem (mitologią), traktując mity jako źródło zachowań obyczajowych (A. Lang, 1885). Uważa się, że odwołując się do mitologii czy wierzeń (światopoglądu) danej społeczności można wyjaśnić czy uzasadnić wiele funkcjonujących w danej grupie obyczajów. Ze względu na tego rodzaju powiązanie obyczajów z określonymi systemami światopoglądowymi (ma-gicznym, religijnym i świeckim) mówi się o obyczajach magicznych, religijnych i świeckich. | W związku z tym uważa się generalnie, że j „jako obyczaj powinno być określane tylko \ to, co jeszcze żywotnie wypływa z jednolitego , światopoglądu społeczności i co dla każdego ' członka tej społeczności może być zrozumiałe I jako znaczące” (F. Spciser, 1946, cyt. za:

A. Hultkrantz, 1960, s. 87-88). Zanik powiązań ; merytorycznych między obyczajami a wierze- ¹ niami czy mitami powoduje, żc o. przekształca się w zwyczaj.

Ad Ic. Do koncepcji ujmujących o. jako specyficzne zachowanie społeczne czy tzw, nawyk zbiorowy lub społeczny (collective habit) nawiązuje J.A. Clifton (1968, s. 25), który wyraża pogląd, iż o. „w jego ogólnym sensie odnosi się do ustalonych wzorów zachowania charakterystycznych dla danej społeczności czy społeczeństwa. W bardziej konkretnym sensie oznacza on zespół pojedynczych zachowań jednego typu; część całości. Jeżeli słowo nawyk (habit) jest także akcentowane w jego zwykłym znaczeniu zwyczaju nie w' jakimś technicznym, nowoczesnym, psychologicznym sensie, to obyczaj oznacza mniej lub bardziej zbiorowe na- | wyki”. Stanowisko to podziela w polskiej ^! literaturze E. Ciupak (1977, s. 53-54), wedle którego „obyczajem [..,] będzie zachowanie preferowane przez szerszą zbiorowość: grupę, warstwę, krąg towarzyski; obyczaj zatem to ■społecznie usankcjonowany nawyk całej wyodrębniającej się zbiorowości, a niekiedy jej podstawowa w'ięź”.

Ad 2. W ujęciach nie różnicujących zachowań ludzkich na obyczaje i zwyczaje, wszelkie obserwowane w grupach społecznych regularności zachowań obejmuje się mianem obyczajów. Według F. Znanieckiego (1973, t, 1, s. 250 i 253) „na wzór postępowania, który grupa narzuca swym członkom, składa sięl całokształt obyczajów tej grupy; dlatego teżj nazywamy go wzorem obyczajowym. Za-; sada ogólna obyczaju jest ta, że w oznaczonych warunkach każdy członek grupy ma postępować w oznaczony raz na zawsze ) ^;dla wszystkich sposób. [.,.] Sfera obyczajów rozciągać się może na wszystkie dziedziny ludzkiego postępowania, od takich czynności, jak mieszkanie, ubieranie się, jedzenie, do takich, jak poszanowanie życia ludzkiego”. Wedle E: Sapira (1956, s. 237) „słowo ,obyczaj* używane jest w odniesieniu do całości w'zorów zachowania się przekazywanych przez tradycję i przestrzeganych i