54589 obraz3

14 Rytuały

z osobistymi przeżyciami uczestników, a więc z całokształtem sytuacji, uczuć, wyobrażeń, które rytuał wyraża, reguluje, ze wszystkimi procesami psychospołecznymi, bez wzglądu na dyscypliną nauki, do której odwołuje się badacz.

Poza celami wyraźnie określonymi - takimi jak opieka boska, płodność, intronizacja, nastrój biesiadny, itd. - można przypisać rytuałom trzy ważne funkcje, ściśle powiązane i niejednakowo pojmowane przez grupy oraz jednostki, których dotyczą:

-    Funkcja panowania nad zmiennością i strachem. Zachowania rytualne wyrażają i uwalniają ludzki strach przed ciałem i światem, ich przemijaniem i unicestwieniem - liczne archaiczne rytuały wyklinające i błagalne pozwalają na ukierunkowanie silnych emocji (nienawiść, strach, żal, nadzieja). Ta funkcja jest szczególnie wyraźna w obrzędach żałobnych, obecnych we wszystkich społeczeństwach, a także podczas uroczystości inicjacji lub pielęgnacji ciała.

Liczne praktyki wyrażają symboliczne panowanie nad przestrzenią i czasem, zmniejszając ich nieuchronność i zmienność w oczach uczestników. Należą do nich przede wszystkim zwyczaje poświęcania wybranego miejsca za pomocą symbolicznych znaków i gestów (wszystkie rytuały mające na celu ograniczenie przestrzeni) lub święcenia pór roku (rytuały sezonowe) czy okresów życia (obrzędy przejścia).

-    Funkcja obcowania z nadprzyrodzonym lub z pewnymi tajemnymi i idealnymi formami i wartościami. Jest bezpośrednio związana z poprzednią gdyż dąży do zjednania mocy, które nam się wymykają: bóstw, dobroczynnych lub złych duchów, przypadkowych ideałów. W obliczu tego, co nie jest technicznie dostępne i możliwe do kontrolowania, człowiek ucieka się do zabiegów symbolicznych: gestów, znaków, przedmiotów, którym przypisuje pewną skuteczność. Takie jest znaczenie modlitw, zaklęć czy najpospolitszych przesądów.

Odniesienie do sacrum istnieje w rytuałach laickich pod postacią „wartości” i „ideałów”, którym składa się ofiary, oddaje cześć. Jest to szczególnie widoczne w przypadku przemówień na kongresach politycznych lub z okazji świąt upamiętniających jakieś wydarzenie.

-    Funkcja komunikacyjna i regulacyjna realizowana poprzez poświadczenie i wzmocnienie wiązi społecznej. Ta funkcja jest z pewnością mniej uświadomiona od poprzednich, lecz wyraźna dla każdego obserwatora: każda społeczność (duża lub ograniczona), każda gmpa mająca poczucie tożsamości (wyrażające się częstym użyciem zaimka „my”) dowodzi

15

Co to jest rytuał? Znaczenie i problematyka

potrzeby podtrzymania, umocnienia przekonań i uczuć tworzących jej jedność. Ten rodzaj „odnowy moralnej”, żeby użyć wyrażenia Durkhei-ma, może zaistnieć tylko dzięki spotkaniom, zgromadzeniom, gdzie jednostki potwierdzają wspólne wartości. Dotyczy to wszystkich świąt religijnych lub świeckich, rytuałów masowych (manifestacje, igrzyska, mecze, itd.), a nawet pewnych zachowań codziennych (formy „grzeczności”, troska o „strój”, wizyty...).

Poprzez te funkcje rytuały sytuują sią na pograniczu natury i kultury, tego co zmysłowe i tego co duchowe, zapewniają nie tylko regulacją społeczną i moralną, ale również zaspokojenie pragnień żywych zarówno kiedyś, jak i dzisiaj: pragnienia obfitości, potrzeby pocieszenią zjednoczenią przebaczenia.

Tym bardziej absurdalne mogą wydawać sią twierdzenia pomniejszające rolą rytuałów, traktujące je jako zjawiska archaiczne czy folklorystyczne i mówiące o utracie ich znaczenia w dobie obecnej lub o drugorządnym znaczeniu rytuału w ogóle.

łl. Sposoby poznawania rytuału

Badacze rytuałów posługująsią z różnorodnymi metodami stosowanymi w naukach humanistycznych. W licznych przypadkach zdobywają materiały pośrednio, poprzez dokumenty historyczne dotyczące minionych okresów lub pochodzące z badań bieżących, które są przekazywane „rytuologom”. Takich działań bez wątpienia nie da sią uniknąć, ponieważ jedna osoba lub grupa ankieterów nie jest w stanie zebrać wszystkich potrzebnych danych. Pochodzą one z porównywania i oceny materiałów na poziomie gromadzenia, opracowywania i interpretacji.

Z punktu widzenia antropologii J. Cazeneuve podkreśla korzyści płynące ze stosowania metody porównawczej: bądź to w celu określenia globalnego znaczenia zachowań rytualnych, czy to dla znalezienia właściwych pojąć do ustalenia typologii, albo aby zaznaczyć zasięg interpretacji (lokalny lub ponadkulturowy). Oczywiście należy dysponować zawsze jak najobszerniejszym materiałem dokumentacyjnym. Powszechnie znany jest przypadek stosowania identycznych rytuałów wśród ludów bardzo oddalonych od siebie lub w kulturach nie mających w ogóle żadnego kontaktu, jak np.: obrzezanie, niektóre rytuały biesiadne, pewne obrządy pogrzebowe.