58292 PICT5844

Oprócz zmiennych niezależnych i zależnych dużą wagę w badaniach pedagogicznych przywiązuje się do zmiennych pośredniczących. Nazywa się je również zmiennymi interweniującymi lub zmiennymi niezalcżnymi-zaklócającymi (por J. Brzeziński, 1999. s. 89). Nic zawsze są one objęte badaniami bezpośrednio. Samo jednak ich uświadomienie sobie pozwala lepiej /rozumieć zachodzące współzależności między zmiennymi niezależnymi i zależnymi. Są bowiem próbą dodatkowego wyjaśnienia owych współzależności, nic uwzględnionych często w przyjętym schemacie (planie) badawczym zmiennych niezależnych i zależnych. Przykład zmiennej pośredniczącej np. w badaniu wpływu czytania co wieczór dziecku opowiadań (stanowiącego zmienną niezależną) na wewnętrzne jego ..wyciszenie” (uznane za zmienną zależną) może stanowić sama obecność przy nim osoby czytającej (por. K. Mołenhauer, C li. Kittclmcycr. 1977, s. 183 i n.) Na ogół mówi się o dwojakiego rodzaju zmiennych pośredniczących, mianowicie o zmiennych kontekstowych, czyli oddziaływujących niemal równolegle z objętymi kontrolą zmiennymi niezależnymi lub o zmiennych okazjonalnych, tj. wy'stępujących sporadycznie. Na przykład za zmienne kontekstowe można uznać cechy osobowości nauczycieli lub wychowawców uczestniczących w eksperymencie pedagogicznym. a za zmienne okazjonalne nagłą ich chorobę albo pogorszenie warunków pogodowych uniemożliwiających np. odbycie zaplanowanej wcześniej wycieczki.

W metodologii badań pedagogicznych mowa jest również o zmiennych kontrolnych (por. S. Nowak. 1985, s. 332-336; F.N. Kerlinger 1964, s. 285 i n.) oraz zmiennych ilościowych i jakościowych (por. M. Lobocki, 1999, s. 136 i n.).

Użyteczność wskaźników w postępowaniu badawczym Podobnie jak zmienne, tak samo wskaźniki odgrywają w badaniach pedagogicznych niepoślednią rolę. Bez nich szczególnie badania ilościowe w pedagogice skazane byłyby na znaczną powierzchowność i ogólnikowość, a tym samym na nienadążanie za wymaganiami metodologicznymi stawianymi tego rodzaju badaniom. Przekonuje o tym zwłaszcza badanie zmiennych, które wymykają się spod bezpośredniej obserwacji. Należą do nich takie m.in. zmienne, jak postawy, zdolności i postępy w nauce. Stanowią one tzw. konstrukty hipotetyczne, stworzone przez teoretyków celem wyjaśnienia interesujących ich zmiennych. Są oznaką poszukiwania pewnej syntezy obserwowanych faktów, zjawisk czy zdarzeń. Zmienne te sanie w sobie - - jak wspomniano    nie są jednak obserwował -

nc. Dlatego właśnie wymagają odwołania się do wskaźników, które umożliwiają bliższą ich charakterystykę.

Nieznajomość wskaźników określonej zmiennej prowadzi z reguły do wielu nieporozumień. Świadczą o tym badania pedagogiczne, w których nie starano

siq za pomocą wskaźnikowania nadać empirycznego sensu badanym zmiennym Do tego rodzaju badań zalicza się testy wiadomości, nastawione niemal wyłącznic na pamięciowe utrwalanie wiedzy szkolnej, ij. bez wnikania w złożoność procesów psychicznych, typowych dla nabywania, utrwalania i odtwarzania przekazywanych uczniom wiadomości.

Tak więc ustalanie określonych wskaźników jest rzeczą niezbędną zwłaszcza w odniesieniu do zmiennych, przybierających postać konstruktów hipotetycznych. Dzięki temu przeprowadzane badania zyskują na swej trafności i rzetelności, nade wszystko zaś możemy poznać empiryczny sens uwzględnianych w badaniach zmiennych, co okazuje się wielce przydatne, zwłaszcza w sformułowaniu problemów badawczych i hipotez, roboczych oraz w adekwatnej, wystarczająco pogłębionej interpretacji otrzymanych wyników badań (por. S Nowak. 1965a, s. 245 i n.).

Wskaźniki empiryczne, definicyjne i infercncyjne

W zależności od charakteru wskazywanej przez wskaźniki zmiennej i rodzaju związku, jaki łączy je /. nią. mówi się o trzech typach wskaźników, mianow i-cic empirycznych, definicyjnych i infercncyjnych.

Wskaźniki empiryczne wskazują na zmienną dającą się łatwo i bezpośrednio zaobserwować. Zachodząca zaś relacja między tymi wskaźnikami a wskazywaną pr/oz. nie zmienną ma charakter związku empirycznego. To znaczy, o powiązaniu tego rodzaju wskaźników z badaną zmienną łatwo możemy przekonać się za pomocą bezpośredniej obserwacji. Tak np. o zdyscyplinowaniu uczniów możemy przekonać się nie tylko na podstawie ładu i porządku w klasie, lecz także dyscyplinowanego ich zachowania się na lekcjach i podczas przerw między lekcyjnych. O zamiłowaniu zaś ucznia np. do muzyki świadczą nie tylko takie wskaźniki, jak posiadanie przez niego instrumentu muzycznego, chętne jego uczęszczanie do szkoły muzycznej lub uważne słuchanie przez niego muzyki, lecz. także sposób jego gry na określonym instrumencie. Toteż wskaźniki empiryczne dają się łatwo potwierdzić jako rzeczywiście odnoszące się do badanej zmiennej, a nawet bezpośrednio zaobserwować. Ale także i one wymagają krytycznego podejścia ze strony badacza. Samo np. posiadanie przez dziecko instrumentu muzycznego może być wskaźnikiem nic tyle jego zdolności do muzyki, ile próżnej ambicji rodziców pragnących wmówić mu zdolności, których nie posiada.

Wskaźniki definicyjne wynikają z definicji badanej zmiennej. Tak np. jeśli zmienną tę stanowi pozycja społeczna ucznia, którą określa się jako ..liczbę uzyskanych wyborów” (S. Nowak, 1965a, s. 251), to wskaźnikiem jej jest właśnie liczba otrzymanych przez niego wyborów w klasie, do której uczęszcza. Wskaźniki definicyjne tym lepiej spełniają swą funkcję, im bardziej precyzyjna jest de-

35