59969 img368

10 Składnia

10.1 Dopełnienie bliższe w zdaniu przeczącym

W zdaniu przeczącym dopełnienie bliższe (stojące zwykle w zdaniu oznajmującym w bierniku) przybiera formę dopełniacza, jeśli jest to rzeczownik abstrakcyjny. Przy oznaczeniach konkretnych przedmiotów i osób -o ile nie mają formy biernika / dopełniacza rzeczowników żywotnych (por. 1.3) - używana jest forma biernika, przede wszystkim wtedy, gdy jest zaznaczone, że nie chodzi o określony przedmiot:

oh He 3Han ycranocTH    nie wiedział, co to zmęczenie

a He 6pan khmth (lub KHkiry, lub ŚTy    nie wziąłem książki

KHkiry)

Mbi He nonyMkinn Barnem ohcmś (tub    nie dostaliśmy waszego listu

Baure nncbMÓ)

10.2 Użycie imiesłowów przymiotnikowych

•    Imiesłowy przymiotnikowe odmieniamy jak przymiotniki i używamy jako przydawki; wiele z nich przejęło funkcje przymiotników:

ónecTHmafl (= omńHHaa) paóóia    wspaniała praca

•    Zwroty imiesłowowe mogą stać przed lub po wyrazie, do którego się odnoszą. W pozycji przed wyrazem imiesłów lub zwrot imiesłowowy stoi przed dopełnieniem; w pozycji po wyrazie stosowane jest tzw. skrócone zdanie względne; w obu przypadkach imiesłów zgadza się rodzajem, przypadkiem i liczbą (zgodność gramatyczna) z formą wyrazu, do którego się odnosi:

ŻKHBymaa b Mockbś MaTb uacTO MHe Mieszkająca w Moskwie matka często do mnie pisze.

numer.

iub:

MaTb, >KHByman b MocKBe, uacTO MHe Matka, która mieszka w Moskwie, często do mnie nŃLueT.    pisze.

• W języku pisanym preferuje się konstrukcje imiesłowowe, a nie zdania względne z zaimkiem względnym KOTÓpbM, który pełni funkcję podmiotu lub dopełnienia. Forma imiesłowu odpowiada formie orzeczenia w konstrukcji równoległej ze zdaniem względnym z KOTopbm. Dla czasu przeszłego niedokonanego zamiast czasownika może zostać użyty imiesłów czasu teraźniejszego (jeśli oba zdarzenia następują lub nastąpiły równocześnie):

Aań MHe KHMry, newamyro Ha CTone (=..., KOTÓpan nejKWT....)

Bce CMOTpenM Ha mruu, nponeiaBLUnx (lub nponeTaK>mnx)

Hąą rópoaoM

(= .... KOTÓpwe nponeianM tub: nponeTaroT...)

daj mi książkę leżącą na stole (.., która leży...)

wszyscy patrzyli na ptaki przelatujące nad miastem (.., które przelatywały ... lub: przelatują)

Składnia

Tyi-a, roHMMan cunbHbiM bśtpom, óbidpo npn6jinxaeTCH

(= ... KOTÓpyio rÓHMT Beiep,...)

Tyua, roHMiwan.... óŃcipo npn6nn)KŚnacb (= .... KOTÓpyio man...,)

• Imiesłów dokonany czasu przeszłego, czynny cl nazwanej w zdaniu głównym:

MaTb nono>KMjia b KpoBŚTKy peóeHKa, ycHyBuiero ot nepeyTOMneHMH (= ..., KOTÓpbiM ycHyn...,)

ManbMMK, yBneneHHbiM nrpÓM, He 3aMÓTnn Hac (= .... KOTÓporo yBnewia Hrpa,... KOTÓpbiM 6bin yBneueH nrpoii)

Uwaga: w mowie potocznej używana jest się zdania względnego z KOTÓpbiM.

chmura, pędzona przez silny wiatr, zbliża się szybko (lub: ...którą pędzi wiatr...) chmura, która była pędzona..., szybko się zbliżała (lub: ...którą pędził...)

lub bierny, wyraża czynność uprzednią wobec czynnoś-

matka ułożyła w łóżeczku śpiące ze zmęczenia dziecko (lub: które zasnęło ze zmęczenia ...)

chłopiec, pochłonięty zabawą, nie zauważył nas (lub: którego pochłonęła zabawa ...)

o wiele rzadziej konstrukcja imiesłowowa; częściej używa

10.3 Użycie imiesłowów przysłówkowych

• Imiesłowy przysłówkowe nie odmieniają się. W języku pisanym tworzy się z nimi „skrótowe" zwroty i zdania, które stanowią konstrukcje paralelne do zdań podrzędnych, takich jak zdania czasowe, przyczynowe, warunkowe.

Użycie imiesłowów przysłówkowych jest w takich konstrukcjach możliwe tylko wówczas, gdy w obydwu częściach zdania złożonego występuje ten sam podmiot:

B03Bpaujaacb H3 TeaTpa aomóm, u yBM*en Ha ynkiue 3Ha«ÓMoro B03BapaTMBUJMCb (lub. BepHyBLilHCb) flOMÓH, h yBMAen Ha cboóm CTone TenerpaMMy

wracając z teatru, zobaczyłem na ulicy znajomego

wróciwszy do domu, zobaczyłem na swoim stole telegram

• Równoczesność odbywania się danych czynności jest wyrażona imiesłowem przysłówkowym w czasie

teraźniejszym, przy czym orzeczenie w zdaniu głównym może przyjąć formę czasu teraźniejszego, ale także przeszłego lub przyszłego:

Apy3bń MAyT aomóm, Beceno    przyjaciele idą do domu, wesoło rozmawiając

pa3roBŚpnBaa

Apy3bń ujom aomóh, Beceno    przyjaciele szli do domu, wesoło rozmawiając

pa3roBŚpkiBan

Apy3bń óyayT hatm aomóm, Beceno    przyjaciele będą szli do domu, wesoło rozmawiając

pa3roBŚpnBaa

69