60948 symbol021

42

43

na Niżu Polskim bransolety typu Regelsbrunn (I/II OEB) i spirale binoklowate (II/III OEB) (Blajer 1990, 56-69).

Charakter utylitarny przedmiotów zdobionych plastyczny^ motywem spirali zmienia się stopniowo, poczynając od III OEB. We wczesnej fazie rozwoju k. łużyckiej (III OEB) spotykamy je-szcze naramienniki i bransolety nawiązujące do form starszych, pojawiają się jednakże na Pomorzu szpile z główką spiralną (Gedj 1989, 524, tab. 109) oraz zapinki z dwiema tarczkami spiralnymi

(Kostrzewski 1966, 40, ryc. 21).

Tendencja powyższa rozwija się w IV i V OEB, szczególnie w odniesieniu do form zapinek brązowych. Występują na nich zwielokrotnione, plastyczne spirale (Gedl 1989,    525, tab.110), a

także ryte na środkowej płytce motywy spiralne, znane m.in. z egzemplarzy wielkopolskich (Szafrański 1955, tab. 49). Szpile z tarczkami spiralnymi pochodzą w młodszej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza z terenów grupy wschodniowielkopolskiej. Okazy hall sztackie, z dwiema i czterema tarczkami, uznawane są za formę lokalną, spotykaną prawie wyłącznie w Wielkopolsce. Dodać nale-| ży, iż ostatnia z nich posiada dodatkowe, ryte ornamenty zygzakowate (Kostrzewski 1923, 106-107, ryc. 365, 366, 370).

Do zestawu wyrobów dekorowanych motywem spirali dodać na^ leżałoby jeszcze rękojeści mieczy antenowych, pochodzących z | OEB z Pomorza i Wielkopolski (Szafrański 1955, 86, ryc. 372-3731 465 a), brzytwy brązowe ze spiralnymi uchwytami, znane z Pomorz| we wczesnym okresie żelaza oraz zawieszki binoklowate, występujące na Niżu Polskim po okres halsztacki (Kostrzewski 1966, 70--83, ryc. 40, 45).

Symbolika akwatyczna spirali znajduje interesujące pot« wierdzenie w zdobnictwie brzytw pomorskich. Podobne okazy, znane z terenów Danii, posiadają bowiem uchwyty nieco odmiennego kształ-tu, modelowanego w formie szyi i główki łabędzia (Kostrzewski 1958, 198). Istota fenomenu obu tych przedstawień jest zbliżona. Spiralę określa bowiem mityczna żywotność i nieskończoność ruch, zaś łabędzia dwupłciowość, z zaznaczającą się jednakże w krę^ indoeuropejskim przewagą cech żeńskich. Znaczna jest liczba i^j nych jeszcze, zbieżnych cech powyższych motywów, lecz łączy \ generalnie partycypacja w sferze akwatycznej oraz koegzystencb pierwiastków męskich i żeńskich (Kopaliński 1990, 209, 399).

2.3. Konteksty występowania motywów akwatycznych

Przedstawione do tej pory motywy o symbolice akwatycznej, zaliczyć możemy do najprostszych a zarazem fundamentalnych ideo-gramów. Uporządkowana wiedza faktograficzna umożliwia z kolei wyciągnięcie podstawowych wniosków natury chronologicznej, kulturowej i terytorialnej.

W neolicie zauważamy zdobienie ceramiki motywami w przewadze falistymi, podczas gdy od wczesnej epoki brązu geometry-zowane są one do formy zygzaków. Po I OEB wzory takie znikają z naczyń, by ponownie licznie występować na nich we wczesnej epoce żelaza. Równocześnie w zakresie II-V OEB zygzaku spotykamy na wyrobach metalowych k. przedłużyckiej i rzadziej k. łużyckiej.

Motywy spiralne pojawiają się na ozdobach brązowych w I/II OEB, z chwilą zaniku ornamentu zygzaka na ceramice. W II i początkach III OEB spirale występują na bransoletach i naramiennikach, zaś poczynając od schyłku III OEB po okres halsztacki- w grupie przedmiotów, których wspólną cechą jest posiadanie ostrej krawędzi lub kolca (zapinki, szpile, brzytwy, miecze).

Zastanawiające jest także, iż od I OEB (k. unietycka) po IV V OEB, ornament zygzakowaty na ceramice częściej występuje na południu Polski, zaś motywy spirali i zygzaki na wyrobach metalowych spotykamy również w interesującej nas, niżowej części kraju. Nie rozwiązuje tego zagadnienia problem importów, gdyż wiele z tych przedmiotów stanowi wyrób miejscowy (np. brzytwy brązowe, szpile z tarczkami spiralnymi).

Podstawę do odkrywania znaczeń tych faktów uzyskamy dopie-^ro z chwilą przeanalizowania pozostałych aspektów fenomenu sac-_z ^{m a}k^watycznego. Wcześniej należy rozważyć różne, być może opo-Czyni^{116 k}°^nteksty' ^{w kt}órych opisane symbole wizualne występują. rakt¹^ ^t0 .^^{ednak 2e} świadomością próbnego, dyskursywnego cha-^eru zabiegu, na obecnym etapie analizy źródeł. _wa i ^Mlkr°k°smiczny krajobraz", ograniczony do kamienia, drzemie-:    ^W°^dy; stanowi odzwierciedlenie imago mundi, pierwotnego

ki pomt J^Wlęte5° (Eliade 1966, 268). Istotę jego określają związ-ędzy motywami akwatycznymi i fitomorficznymi.

stawowe ^Zd°^{bnictwie cer}amiki stwierdzamy w tym zakresie dwa pod-ficzne⁶ °^nteksty* Pierwszy z nich ukazuje wyobrażenie fitomor-charakte^>°^n:*^^e^    ^zY9^zakowatej na naczyniu. Ideogram drzewa

dołowi ^{SryZUją dwie} zasadnicze cechy: "gałązki" zwrócone są ku naczynia, zaś "korzenie" do linii zygzakowatej. Powyższy