64388 Zoologia5

38 Pierwotniaki

ecaudatum, zasiedlający żwacz bydła, owiec, kóz, reniferów i antylop. Osobniki tego gatunku (rys. 17) są prawie dwukrotnie większe niż osobniki Entodinium caudatum, ale są do nich podobne.

GROMADA: OUGOHYMENOPHORA

Należą tu pierwotniaki, których orzęsienie zróżnicowane jest na somatyczne i cytostomalne. Rzęski tworzące orzęsienie somatyczne są na ogól gęste i pokrywają równomiernie ciało.

Rząd: Hymenostomatida

Te pierwotniaki mają dość duże wymiary ciała. Gatunki wolno żyjące występują w wodach słodkich, słonych i wilgotnej glebie. Znane są też gatunki pasożytnicze.

Pantofelek — Paramecium caudatum. Żyje w wodach słodkich, bogatych w gnijące szczątki roślin i odżywia się przeważnie bakteriami.

Ciało o wymiarach 180-300 pm jest walcowate, z przodu zaokrąglone, z tyłu zaostrzone. Rzęski na tylnym biegunie ciała są nieco dłuższe niż pozostałe. Duży, wklęsły peristom położony jest bocznie, a na jego dnie znajduje się cytostom. Pantofelek odżywia się na zasadzie fagocytozy. Wodniczki pokarmowe mają początkowo odczyn obojętny. W miarę przenikania do nich enzymów trawiennych z cytoplazmy odczyn ich ulega zakwaszeniu i jednocześnie z procesem trawienia zmienia się on na zasadowy. Można to stwierdzić wpuszczając do wody, w której pływa pantofelek, kilka kropel barwnika czerwieni Kongo, reagującego na odczyn wodniczek. W środowisku kwaśnym zachowuje on swoją barwę, natomiast w zasadowym zmienia się na niebieski. Resztki nie strawionego pokarmu usuwa pantofelek przez cytopyge położone w okolicy tylnego końca ciała.

Rys. 18. Fragment pellikuli pantofelka. 1 — rzęski, 2 — ciałka podstawowe, 3 — włókienka łączące ciałka podstawowe, 4 — trichocysty. (Z Kratocłwila 1973, zmień.)

Na każdym biegunie występuje jedna wodniczka tętniąca, otoczona kanalikami doprowadzającymi. Produkty przemiany materii z cytoplazmy przenikają do kanalików, skąd przelewają się do wodniczek, które dzięki rytmicznemu pulsowaniu cytoplazmy wypychają je na zewnątrz przez drożne kanaliki odprowadzające.

Pantofelek odbiera bodźce ze środowiska zewnętrznego dzięki rzęskom oraz sieci włókienek subpellikulamych, łączących ciałka podstawowe rzęsek (rys. 18). Włókienka połączone są z ostrymi, wrzecionowatymi ciałkami obronnymi, zwanymi trichocystami, ułożonymi pod pellikulą prostopadle do powierzchni ciała. Przy podrażnieniu bodźcem mechanicznym lub chemicznym pantofelek wyrzuca trichocysty umocowane na włókienkach (rys. 19) raniąc i paraliżując ofiarę.

Rys. 19. Pantofelek z wyrzuconymi trichocystami. 1 — trichocysty, 2 — rzęski, 3 — wodni-czki tętniące, 4 — jądro wegetatywne. (Z Ville-ego 1966)

W okolicy peristomu położone są jądra. Rozmnażanie przebiega bezpłciowo przez podział poprzeczny. Ponadto u orzęsków zachodzi proces płciowy zwany koniugacją. W procesie koniugacji dwa osobniki zbliżają się do siebie peristomami. W miejscu połączenia pellikulą zanika i powstaje pomost cytoplazmatyczny. Jądra generatywne obu pantofelków przechodzą podziały i w rezultacie u każdego z nich pozostają dwie części jądra. Następnie jedna z tych dwóch części wędruje do partnera (jądro migracyjne traktowane jako element męski) i łączy się z częścią jądra, która pozostaje na miejscu (jądro stacjonarne traktowane jako element żeński). W czasie podziału jądra generatywnego jądro wegetatywne stopniowo zanika. Po koniugacji pantofelki rozdzielają się, po czym u każdego z nich jądro powstałe z elementu żeńskiego i męskiego ulega kilkakrotnie podziałowi. W wyniku