65252 IMG56

172

ROGER CA1LLOIS

•    dążenie do wyjaśnienia tajemnicy, zagadki;

zadowolenie, jakiego dostarczają wszelkie sztuki polegające na fcA waniu;

•    chęć zmierzenia z innymi swych sił, zręczności, szybkości, odpom zimnej krwi, pomysłowości;

•    ustalanie reguł i norm prawnych: obowiązek przestrzegania ich, d₀l obchodzenia;

•    wreszcie oszołomienie i upojenie, tęsknota za ekstazą, pożądanie u_Pq. nego lęku.

Wszystkie te postawy i bodźce, niekiedy zresztą wyłączające się wzajemnie odnajdujemy zarówno w marginesowym i abstrakcyjnym świecie gier i zabaw jak też w niepodlegającym ochronie świecie bytu społecznego, gdzie czyny ciągają za sobą pełne konsekwencje. Lecz te postawy i bodźce nie są równię I konieczne, nie odgrywają tej samej roli, nie cieszą się takim samym szacunkiem, j Zresztą niepodobna zachować między nimi równowagi. W większości przy. I padków wyłączają się wzajemnie. Tam, gdzie jedne z nich cieszą się poważa, j niem, inne z natury rzeczy popadają w niełaskę. Zależnie od sytuacji, udziela się J posłuchu prawnikowi lub nawiedzonemu; liczy się na kalkulację lub natchnie- j nie; ceni się przemoc lub dyplomację; przekłada się talent nad doświadczenie J lub mądrość nad jakąś wiedzę niesprawdzalną (a więc niepodważalną), uważaną j za dar bogów. W każdej kulturze dokonuje się więc utajony, niepełny i niedo- I kładny podział na wartości, którym przyznaje się znaczenie społeczne, oraz na inne, które rozwijają się wówczas w pozostawionych im podrzędnych dziedzinach, gdzie grom i zabawom przypada niepoślednie miejsce. [...]

Współzależność gier, zabaw i kultur

[...] Można by nie bez racji podjąć próbę określenia pewnej kultury, biorąc za punkt wyjścia gry i zabawy, które cieszą się w niej szczególnym powodzeniem. Jeśli bowiem gry i zabawy są czynnikiem kulturotwórczym, a zarazem obrazem kultury, wynikałoby z tego poniekąd, że daną cywilizację, a w ramach tej cywilizacji jakąś jedną epokę można by scharakteryzować na podstawie właściwych jej gier i zabaw. Gry i zabawy z natury rzeczy wyrażają ogólną fizjonomię epoki i dostarczają użytecznych informacji na temat upodobań, słabości i sił danego społeczeństwa w określonym momencie jego rozwoju. Możliwe, że wyposażony w inteligencję absolutną demon wymyślony przez Maxwella⁶

⁶ Nazwa nadawana przez Williama Thomsona (lorda Kelvina, 1824-1907), przvrodnm»tM* -■■■•    sf.yj teorelyczriei Jamę • i ( [erka Maxwel1a i 1131. i y-i_

mógłby odczytać los Sparty z wojskowej dyscypliny gier uprawianych w pa-lestrze, przeznaczenie Aten — z aporii sofistów, upadek Rzymu — z walk gladiatorów, a dekadencję Bizancjum — z wyścigów konnych. Gry i zabawy wyrabiają nawyki, wytwarzają odruchy. Zakładają pewien typ reakcji i tym samym skłaniają do uznawania reakcji odmiennych za brutalne lub obłudne, prowokacyjne lub nielojalne. Fakt, że dwa sąsiadujące ze sobą narody mają zamiłowanie do odmiennych gier i zabaw, nie jest na pewno najlepszą podstawą dociekania, skąd się wzięła dzieląca je odmienność psychiczna, może jednak stanowić uderzający przykład tej odmienności. [...]

Gry i zabawy — stanowiąc wyraz uznanego systemu wartości lub swoistą klapę bezpieczeństwa — są chyba z natury rzeczy związane ze stylem i powołaniem różnych kultur. Związek jest luźny lub ścisły, stosunek oczywisty lub bliżej nieokreślony, ale nieuchronny. W tej sytuacji otwiera się przed nami droga ku poczynaniom szerzej zakrojonym i z pozoru zuchwalszym, może jednak nie tak zdanym na przypadek jak zwykłe poszukiwanie epizodycznych korelacji. Można założyć, że zasady przesądzające o charakterze gier i zabaw i pozwalające na ich klasyfikację oddziałują także poza obszarem na mocy definicji wyodrębnionym, ujętym w reguły, fikcyjnym, zastrzeżonym dla gier, dzięki któremu pozostają one tylko grami i zabawami.

Zamiłowanie do współzawodnictwa, zdawanie się na los, przyjemność związana z naśladowaniem, pociąg do oszołomienia — to oczywiście mechanizmy

0    zasadniczym znaczeniu dla gier i zabaw, charakter ich jednak wpływa niewątpliwie na całe życie społeczeństwa. Gry i zabawy są uniwersalne, nie wszędzie jednak te same gry i zabawy cieszą się taką samą popularnością: tu gra się nade wszystko w bejsbol, tam — w szachy. Podobnie też można postawić sobie pytanie, czy zasady gier i zabaw (agon, alea, mimicry, ilinks) nie występują w różnej mierze w różnych społeczeństwach poza sferą zabaw i gier i czy różnice w dozowaniu tak powszechnych zasad nie pociągają za sobą istotnych kontrastów w życiu zbiorowym, a może nawet instytucjonalnym różnych narodów.

Nie zamierzam wcale twierdzić, jakoby życie zbiorowe narodów i różne ich instytucje stanowiły rodzaj gier i zabaw rządzonych przez agon, alea, mimicry

1    ilinks. Uważam — wręcz przeciwnie — że dziedzina gry i zabawy stanowi jedynie rodzaj niewielkiej wysepki poświęconej na zasadzie konwencji zawodom ujętym w reguły, ryzyku bardzo ściśle ograniczonemu, udawaniu, które pozostaje bez konsekwencji, oraz niewinnym panikom. Podejrzewam jednak, że zasady gier i zabaw, stanowiące upartą i rozpowszechnioną przesłankę ludzkich działań — tak upartą i tak rozpowszechnioną, że zasady owe wydają się czymś stałym i powszechnym — muszą wyciskać swe głębokie piętno na typach społe