65532 Próba ujęcia wyznaczników 4

360

wej) i wyraźnie nie podlegała wiązanemu z teorią tekstu hasłu rozbratu literatury z życiem¹. Badacze, którzy przedmiotem badania literackiego czynili wszelki tekst, dochodzili z reguły do utożsamienia historii literatury z historią cywilizacji czy też historią kultury. Było to spowodowane właśnie brakiem wyodrębnienia aspektu badań literackich: samoistnej, tekstowi tylko przynależnej, zawartości. U podłoża koncepcji Kleinera, wydaje się, leży maksymalnie zobiektywizowane, podstawowe i bezwzględne kryterium literackości: kryterium użytego w wypowiedzi tworzywa językowego.

IV

Wyeksponowuję Kleinerowski sposób rozstrzygania zagadnienia przedmiotu wiedzy o literaturze, gdyż praca moja zmierza ku takiemu właśnie rozwiązaniu, a ściślej: ku opowiedzeniu się za tym Kleinęrowskim, zinterpretowanym jednak rpzszerzająco, rozwiązaniem. Tekst, rozpatrywany jako jednoczący cztery wyliczone przez Kleinera sfery odrębnej, rzeczywistości, ma być traktowany j a-k o tekst literacki. Twierdzę, że te cztery sfery zawiera każdy tekst, acz w różny sposób i w różnym stopniu, oo wolno przyjąć, skoro i Kleiner wskazuje, iż nawet kwestia ilości i określenia tych sfer jest sprawą podrzędną ^{2 3}. Kleiner posługuje się tutaj tym płodnym schematem relatywizacyjnym, znanym nam także ze studium pt. Treść i forma w poezji, w którym również w grę wchodziły warstwy i ich przemdemność, tzn. treść i forma nie oznaczały tam grup odrębnych składników dzieła literackiego, a tylko pewne stosunki wzajemne elementów; dzięki temu badanie treści i formy było badaniem pewnych elementów (jako treści) w stosunku do innych elementów (jako formy; zob. Slf 135—146).

Jako literatura może być rozpatrywane wszystko to, czego tworzywem jest słowo (język, mowa), użyte w funkcji porozumienia i będące bądź w fazie artykulacyjnego tprania, bądź w fazie wszelkiego rodzaju utrwalenia: czy to przez pismo, czy przez tradycję (pamięć społeczną), czy przez pamięć indywidualną. Zagadnienie wewnętrznej złożoności tego jedynego kryterium oraz zagadnienie koniecznych jego implikacji powinny zostać uwzględnione i rozpatrzone. Zaś metodologia badania tak wyznaczonego obszaru (która — bez niszczenia obiektywności — bardziej jeszcze ujawni złożoność kryterium i da narzędzia badawczego opisu literackości tekstu) stanowi bliźniaczy, ale już następny, problem teoretycznoliteracki.

V

Samodzielną kontynuacją i interpretacją koncepcji Kleinerowskiej, jedynej chyba koncepcji zdolnej objąć całą historyczną zmienność modeli literackości i konwencji literackich, jest ewoluująca i zmieniająca się koncepcja przedmiotu wiedzy o literaturze rozwijana przez Skwarczyńską. Skwarczyńska zaczęła od literaturoznawczej aneksji piśmiennictwa typu praktycznego, co współbrzmiało z żywymi wówczas teoriami. estetyki rzeczy użytkowych ^1S. W dyskusji z Kridlem orzekła i w późniejszej rozprawie podtrzymała opinię, że literatura obejmuje wszystko, co jest „twórczą manifestacją życia przez słowo”: są w tej formule wyraźne inspiracje bergsonowśkie ^{4 5 6 7 8}. Wreszcie od roku 1946 (Systematyka zjawisk rodzajowych twórczego słowa) decyduje się Skwarczyńska jako badacz literatury ina „objęcie polem obserwacji wszelkich zjawisk podpadających pod pojęcie zorganizowanego wypowiedzenia za pośrednictwem słowa’* (SS 22), co współbrzmi z poglądami Jakobsona. Podstawą swoistości literatury jest tu tworzywo słowne. Ta ostatnia formuła ulega zaostrzeniu w utożsamieniu dzieła literackiego z wszelkim sensownym wypowiedzeniem, co było naj-radykalniejszą z możliwych formą jednoczesnego odcięcia się od estetyzmu i psychologizmu teoretyeznoliterackiego ⁹.

Ale nawet ostatnia wersja koncepcji Skwarczyńskiej posiada kontrowersyjne i istotne ograniczenie: literaturę ma wyznaczać wyłączność tworzywa słownego, zaś te wszystkie dzieła, w których tworzywo słowa występuje na prawach współtworzywa, mają być konsekwentnie usunięte poza obręb literatury ¹⁰. Stawiam tezę, że ograniczenie to ma charakter apodyktyczny i sens utopijny, że jest z przyczyn merytorycznych uchylane przez praktykę badań literackich i że zatem powinno być. uchylone teoretycznie^{11 12 13}. Teza ta wydaje się zgodna z ogólnometodologicznym zaleceniem, by w poszukiwaniu rozwiązań teoretycznych nie cofać się przed wykroczeniem poza granice tej sfery, w której dotychczas zamykały się badania i zainteresowania danej dyscypliny, ani przed zakwestionowaniem obowiązywalności i wyłączności dotychczasowych modeli interpretacyjnych ¹⁴.

WYKAZ WPROWADZONYCH SKRÓTÓW

Gp —H. Markiewicz, Główne problemy wiedzy o literaturze, wyd. I, Kraków 1965.

Hlp — K. Wóycicki, Historia literatury i poetyka, Warszawa 1914.

Lpż — Z. Łempicki, Literatura — poezja — życie, Warszawa 1936.

Mhl — P. Chmielowski, Metodyka historii literatury polskiej, Warszawa .1899.

Nol —J. Krzyżanowski, Nauka o literaturze, wyd. I, Wrocław 1966.

Pm — S. Skwarczyńska, Przedmiot, metoda i zadania teorii literatury, „Pamiętnik Literacki” 1938, z. 6.

Se —R. Ingarden, Studia z estetyki, wyd. II, Warszawa 1966, t. I.

Slf — J. Kleiner, Studia z zakresu literatury i filozofii, Warszawa 1925.

SpK — W. K a y s e r, Das sprachliche Kunstwerk. Eine Einfiihrung in die Litera-turwissenschaft, Neunte Auflage, Bern und Miinchen 1963.

1

w W I 17, 319; zob. jednak Gp 12—13, 39, 53, 55.

2

   Zob. Slf 175, 280 (przyp. 208). Zob. też S. Dąbrowski, W sprawie literackiego aspektu tekstu, ,,Ruch Literacki” 1973, z. 2.

3

   S. Skwarczyńska, O metodzie badania literatury stosowanej, „Ruch Literacki” 1933, z. 7; S. Skwarczyńska, O pojęcie literatury stosowanej, „Pamiętnik Literacki” 1931, z. 1; S. Skwarczyńska, Teoria listu, Lwów 1937. Zob. też SS 12.

4

S. Skwarczyńska, Uwagi o przedmiocie badania literackiego i o jego ujmowaniu

5

jilozoficznym (Na marginesie „Wstępu do badań nad dziełem literackim" M. Kridla), „Ruch

6

Literacki” 1937, z. 7—8; Pm.

7

'• W I 72; SS 42.

8

^S1S. Skwarczyńska, Zagadnienie dramatu, „Przegląd Filozoficzny” 1949, z. 1—2;

9

s. Skwarczyńska, Podstawowe założenia ogólnej teorti dramatu, Sprawozdania z Czyn

10

ności i Posiedzeń PAU, t. III, nr 8; S. Skwarczyńska, Niektóre konsekwencje teatrolo-

11

gicznej teorii dramatu, „Dialog” 1961, nr 10.

12

- S. Dąbrowski, W sprawie przedmiotu wiedzy o literaturze [w:] O współczesnej kulturze literackiej. Pod red. S. Żółkiewskiego i M. Hopfinger, Wrocław—Gdańsk 1973, t. I.

13

=*11, Puszkin, Heurystyka. Przeł. Z. Schabowski, Warszawa 1970, s. 52—53, 57, 100, 145,

14

166, 180, 183, 198. O tym, że poszerzanie zasięgu rozważań zwiększa prawdopodobieństwo osiągnięcia pozytywnych wyników rozważań zob. A. Schaff, Język a poznanie, Warszawa 1964, s. 127.