Próba ujęcia wyznaczników 2

356

skich badaczy literatury. Historyczny wywód pojęcia literatury i pojęcia historii literatury dał Piotr Chmielowski (Mhl). Poglądy na pojęcie literatury rozpatrywał i systematyzował Kazimierz Wóycicki (HIp 3—7). Przegląd stanowisk i metodologicznych w polskiej historii literatury do roku 1939 dał Konrad Górski (Zht 35—62). Nie przeglądu, ale systematyki głównych kierunków w badaniach literackich, systematyki, która — wbrew temu, co napisał Górski — nie jest bynajmniej tylko zebraniem bardzo cennego materiału ilustracyjnego (gdyż materiał ten podległ analizie i krytycznemu skomentowaniu), dała około roku 1940 Stefania Skwarczyńska, rozpatrując problem w wymiarze ogólnoeuropejskim, a refleksja nad tą systematyką była ważną fazą ewolucji poglądów teo-retycznoliterackich tej uczonej. Wreszcie — uwzględniając bardzo obszerną literaturę przedmiotu — Henryk Markiewicz dokonał ostrożnego, starannego i krytycznego rozpatrzenia wszystkich typowych odmian opinii o sytuacji literatury w stosunku do innych tworów językowych, opinii o kryteriach literac-kości i o zakresie znaczeniowym terminu „literatura” (Gp 48—61, 153—154). Po Markiewiczu zagadnieniem literaekości zajęła się w aspekcie historycznym Hanna Dziechcińska (Zzl).

II

Raz jeszcze podejmując to zagadnienie nie piszemy jednak jego historycznej retrospektywy. Nie zamierzamy dokonywać ani wyczerpującego przeglądu chronologicznego dotychczasowych odpowiedzi na pytanie: „Co to jest literatura?” (byłoby to rywalizowaniem z wielu, i to wzorowymi, przeglądami już wykonanymi), ani wyczerpującego rozwinięcia odpowiedzi uznanej za własną. Jako kontur uwag potrzebnych do wskazania obranego kierunku odpowiedzi naszkicujemy tu jedynie treściowy schemat, który da się wydobyć ze zbioru uwzględnianych i proponowanych dotychczas interpretacji i określeń li-terackości.

Interpretacje te wiązano z: 1) procesem twórczym i osobą twórcy; 2) charakterem odbioru i z osobą odbiorcy; 3) utworem i jego właściwościami i funkcjami.

Ujmowano dzieło literackie jako wyraz i przejaw osobowości autora, jako interpretację przeżyć autora, jako wynik autorskich czynności katartycznych, jako akt życia umysłowego; niekiedy przekraczano dzieło utrwalone w słowie i koncentrowano się na dziele w duszy autora². Ten indywidualistyczny wariant ujęcia był stereotypowym elementem teorii romantycznych, które, wychodząc od liryki jako od normy twórczości poetyckiej, uwydatniały w poezji czynnik ekspresywny³; z wariantem tym zachowuje ścisły związek podział twórców na „obiektywnych” i „subiektywnych” (ThL 71). Kolektywistyczny wariant ujęcia podmiotowego był z kolei stereotypowym elementem teorii ^{1 2}

\

pozytywistycznych czy pozytywizujących i traktowa! literaturę jako wyraz i przejaw charakteru narodowego (albo plemiennego), .ducha , narodowego -itp. Z ujęciem podmiotowym zachowuje łączność upatrywanie wyróżnika literac-kości w ambicjach artystycznych autora, w zamiarze artystycznym ⁴.

Interpretacja i kwalifikacja literackości dokonywana poprzez uwzględnienie charakteru odbioru (nazwijmy je ujęciem receptywistyczmym) miała dwa warianty: „popularystyczny” i „elitarystyczny”. Wariant pierwszy do literatury zaliczał dzieło, które albo nie jest przeznaczone dla wąskiego, specjalistycznego kręgu, albo jest — wbrew takiemu właśnie przeznaczeniu i charakterowi — czytane przez szerokie kręgi publiczności; przy takim ujęciu rodziła się wątpliwość, czy włączać do literatury hermetyczne poematy przeznaczone dla ciasnego kręgu odbiorców (Tb II 431: Lamson). Wariant drugi — odwrotnie — był wyrazem mniemania,- że istnieje ścisły związek między poszerzaniem się kręgu odbiorców literatury a jej trywializacją; literackość-obciążona popularnością nabiera tu sensu pejoratywnego (Lpż 9, 12, 13).

Interpretacje literackości, dokonywane w warunkach uwzględnienia funkcyj i właściwości samego utworu, zachowują (pozytywne lub negatywne) odniesienie do interpretacyj już naszkicowanych. Np. interpretacje określone przeze mnie jako podmiotowe na pierwszy plan (albo nawet na jedyny plan) wydobywają funkcję utworu jako dokumentu: psychologicznego, socjopsychologicz-nego, socjologicznego, kulturowego, itp.⁵ Ścisłe odniesienie do zagadnień odbioru zachowuje uwydatnianie funkcji wychowawczej albo funkcji-dydaktycznej utworu literackiego, które to funkcje w opinii wielu badaczy nie muszą bynajmniej kolidować z funkcją estetyczną⁶. Jednak w przybliżeniu można j i trzeba chyba powiedzieć, że — charakteryzowane od strony dzieła literac- / kiego — interpretacje koncentrujące się na zagadnieniach treści mają raczej) charakter transgresywny, a interpretacje skupiające się na zagadnieniach for-j malnych (w tym artystycznych) — charakter raczej ergocentryczny, immanen-tystyczsny^{3 4}.

Prymat ściśle etymologicznego i filologicznego kryterium literackości (pisemna postać przekazu tekstu) załamał się dopiero pod wpływem myśli romantycznej, wprowadzającej w sferę.literatury poezję ludową. Zresztą wyznaczana przez to kryterium opozycja literatury i folkloru dawniej wspierana była przez kryterium estetyczne klasycystycznego „dobrego smaku”, a obecnie wspierana jest przez spostrzeżenia komparatystyczne (sztywność i nieproduktywność wątków folklorystycznych), tekstologiczne (wielotekstowość utworów folklorystycznych) i stylistyczne². W tym schemacie literatura w zasadzie (zwłaszcza dawniej) utożsamiała się z wszelkim piśmiennictwem.

1

* Zob. np. B. N a d o 1 s k i, Kierunki rozwojowe dziejopisarstwa staropolskiego, Lwów 1938, s. 7, 16; M. Kaczmarek, Szkice z typologii pamiętnikarstwa staropolskiego, „Prace Polonistyczne”, Seria XVII, 1961, s. 29—31; S. Kolbuszewski, Rozważania o poezji (Problem definicji i poznania), „Dziś i Jutro” 1954, nr 19; S. Skwarczyńska, O pojęcie literatury stosowanej, „Pamiętnik Literacki” 1931, z. 1 (Skwarczyńska w pracy tej twierdzi m. in., że treść listu przesączona jest przez filtr autorskiego „Ja”, a treść protokołu — nie); SpK 17; Nol 51, 62—63. Zob. także K. Górski, Poezja jako wyraz. Próba teorii poezji, Toruń 1946, rozdz. I; H. Elzenberg, Wartość i człowiek. Rozprawy z humanistyki i filozofii, Toruń 1966, rozdz. VIII wraz z aneksem.

2

‘ Zht 59; Se 281; R. Ingarden, Formy poznania dzieła literackiego. Księga referatów. Zjazd Naukowy im. I. Krasickiego, Lwów 1936, s. 164; Lpż 9; J. R y 11 ó w n a, Z zagadnień metodologicznych badań nad pamiętnikarstwem staropolskim, „Przegląd Humanistyczny” ' 1953, nr 2, s. 21—22.

» Nol 20—21, 65—66, 275, 379; W 27.

• Mhl 11, 53, 286; Zht 35; Lpż 6—7; Nol 90, 284—285.

3

   Zob. np. J. S e z n e c, On tioo definitions of literaturę. An inaugural lecture delivered before the Uniuersity of Oxford on 27 May 1952 by..., Oxford 1952. Inne ujęcie funkcyj sztuki ze stanowiska estetyki „od zewnątrz” i estetyki „od wewnątrz” zob. M. Gołaszewska, Świadomość piękna. Problematyka genezy, funkcji, struktury i wartości w estetyce, Warszawa 1970, rozdz. IV.

4

   Zob. np. Nol 60—61, 232, 372 (także Nol, wyd. II, Wrocław 1969, s. 461—463); Gp 14; Tb II 214 (Letourneau). Zob. też J. Krzyżanowski, Folklorystyka w nauce o literaturze [w:] Zjazd Naukowy Polonistów, 10—13 grudnia 1958. Pod red. K. Wyki, Wrocław 1960; Cz. Her-nas, Wiek prefolklory styki polskiej, 1700—1800, „Pamiętnik Literacki” 1963, z. 2; Cz. He r-n a s, W kalinowym lesie, Warszawa 1965, t. I, II; Ludowość dawniej i dziś. Studia folklorystyczne. Pod red. R. Górskiego i J. Krzyżanowskiego, Wrocław 1973; J. Bartmiński, O języku folkloru, Wrocław 1973.