65625 Wykłady z polskiej fleksji2

126 Kliiwllkih ii• h i iitniiH' i form wyrazowych

Nie są to niestety kryteria całkowicie oczywl‘<li Widm In |uż na najwyższym poziomie klasyfikacji, gdzie rozróżnia sic Id.m im |>< lim/imi znc (autosemantycz-ne) oraz niepełnoznaczne (synsemantyczne) li m.i iimIi przyimki, spójniki i partykuły - klasyfikuje się dalej na podstawie k i \ i. ilnu 'Kadmowych.

Zgodnie z kryterium semantycznym rzeczownik I ,ą nazwami osób lub przedmiotów, czasowniki - nazwami czynności, ptm cmiw lub stanów, przymiotnik: - nazwami cech osób lub przedmiotów, przysłówki im/wami cech czynności, procesów lub stanów, liczebniki - nazwami liczb, Zaimki różnią się od wymienionych leksemów pełnoznacznych tym, że nie nazywają lecz wskazują. Wykrzyknik: zaś mają się od nich różnić tym, że nie nazywają ani nic wskazują, lecz wyrażają emocje (tzn. nie mają ani funkcji nominatywnej, ani dciklyi znej, lecz ekspresywną).

Istnieje wiele semantycznych klasyfikacji leksemów różniących się szczegółami Na kryteriach semantycznych (lub przede wszystkim semantycznych) oparte były wszystkie polskie gramatyki XIX-wieczne i międzywojenne. Nowszą propozycję podziału leksemów, łączącą kryteria semantyczne i składniowe, przedstawił Milewski (1976, wyd. 1: 1965). Choć tak rozpowszechnione, semantyczne klasyfikacje leksemów mają poważną wadę: nie różnicują jasno derywatów transpozycyjnych i ich podstaw. Na przykład leksemy BIAŁY, BIAŁO i BIEL mają - jak się uważa - to samo znaczenie, a mimo to są zaliczane do trzech różnych części mowy. Podobnie BIEGAĆ i BIEG.

Z tego powodu kryteria semantyczne muszą być uzupełniane gramatycznymi, takimi jak odmiana lub łączliwość składniowa. Tak jest m.in. w szkolnym podziale na części mowy, który odwołuje się do kryteriów semantycznych - najłatwiej dostępnych na wczesnym etapie nauki gramatyki - ale uzupełnia je kryteriami gramatycznymi, przede wszystkim fieksyjnymi.

8.3.2. Kryteria fleksyjne

Kryteria takie odwołują się\do zakresu odmiany poszczególnych leksemów. Na przykład rzeczowniki mogą być definiowane jako leksemy odmienne przez, przypadki i nieodmienne~pfzez rodzaje, a czasowniki jako leksemy odmienne przez I tryby, czasy i osoby. Najbardziej znaną klasyfikacją fleksyjną leksemów polskich jest klasyfikacja Saloniego (1974), zob. 8.4.

Zaletą kryteriów fleksyjnych jest łatwość ich stosowania. Mają one też pewnej wady. Po pierwsze, nie odnoszą się do leksemów nieodmiennych, te ostatnie więcj dzieli się za pomocą innych kryteriów, zwykle składniowych. Po drugie, kryteria fleksyjne nie odnoszą się do leksemów odmiennych tylko funkcjonalnie, takich jak I alibi lub khaki, gdyż pełny synkretyzm form można w nich postulować dopiero wtedy, gdy na podstawie innych kryteriów uzna się je za należące do odpowiednich części mowy. Po trzecie, kryteria fleksyjne rzadko dają się uogólnić na inne języki, nawet bowiem języki pokrewne mogą się różnić fleksyjnie (np. w bułgarskim rzeczowniki nie odmieniają się przez przypadki).

8.3.3. Kryteria składniowe

Kryteria takie odwołują się do prymarnej funkcji składniowej, jaką poszczególne leksemy pełnią w zdaniu. Rozróżnienie funkcji piymamej i funkcji sekundamyeh jest In istotne. Na przykład rzeczownik jest prymamie członem głównym grupy imienne j i lak można go zdefiniować w składniowej klasyfikacji leksemów. Sekundamic jednak może on być też członem zależnym grupy imiennej. I tak w grupie ta nowa droga wokół miasta leksem DROGA został użyty w swojej funkcji prymarnej, jako człon główny, a leksem MIASTO został użyty w funkcji sekundamej, jako człon zależny od |n/yimka (wokół miasta), a pośrednio od rzeczownika (droga wokół miasta).

Pierwszą składniową klasyfikację leksemów polskich przedstawił Roman I liskowski w Morfologii. We wcześniejszej pracy (Laskowski 1981) uzasadniał on, że klasyfikacje składniowe są metodologicznie najwłaściwsze, choć przyznawał, że klasyfikacje fleksyjne mają dużą wartość praktyczną i pedagogiczną. Trzeba powiedzieć otwarcie, że klasyfikacja Laskowskiego jest trudna - w pewnej mierze dlatego, że autor poświęcił niewiele miejsca szczegółom, a niektórych klas pi lunatycznych w ogóle nie omówił i nie zilustrował przykładami. Często trzeba wiedzieć skądinąd, np. na podstawie kryteriów fleksyjnych. do jakiej części mowy należy dany leksem, aby przekonać się o tym, używając klasyfikacji Laskowskiego.

8.4. Klasyfikacja leksemów Zygmunta Saloniego

Klasyfikacja Saloniego (zob. rysunek niżej) została przedstawiona przez autora w pracy: Saloni (1974), a następnie włączona do podręcznika: Saloni, Świdziliski (l'»85). Stanowi ona wręcz modelowy przykład podziału leksemów spełniającego Warunki określone w 8.2. Jak inne, późniejsze klasyfikacje jest ona oparta na ciągu hlmimych podziałów, któremu nadaje się postać drzewa. Podstawą każdego podziału jest pytanie, na które należy odpowiedzieć „tak” lub „nie”, np. czy dany luksem jest odmienny. Jeśli odpowiedź jest twierdząca, dany leksem należy do ludnego poddrzewa (lewego lub prawego), jeśli nie - do drugiego. Zakwalifikowaniu luksami do określonej klasy gramatycznej wymaga odpowiedzi na szereg pytań, ,i kolejne odpowiedzi stopniowo zawężają zakres poszukiwań. W końcu dochodzi się do wierzchołka terminalnego, któremu przypisana jest nazwa określonej klasy gramatycznej. W ten sposób - wędrując od korzenia drzewa do jego liścia (nazewnictwo to, przejęte z teorii grafów, pokazuje, że w gramatyce drzewa rosną ib i góry nogami) - dowiadujemy się, do jakiej klasy gramatycznej należy dany |i I sem. Co więcej, odpowiedzi na kolejne pytania układają się w definicję tej klasy. np. rzeczowniki definiowane są przez Saloniego jako leksemy odmienne pi zez przypadki i nieodmienne przez rodzaje; liczebniki - jako leksemy odmienne pi zez przypadki i rodzaje, a nieodmienne przez, liczby; wykrzykniki zaś jako iuksumy nieodmienne, używane samodzielnie.