33214 Wykłady z polskiej fleksji3
79

218 Polszczyzna jako język fleksyjny

jednak nie jest - najczęstszym sposobem wyrażania w polszczyźnie tego, co angielszczyzna komunikuje za pomocą przedimków, jest szyk wyrazów.

Rozważmy jeszcze następujące przykłady - w każdym z nich szyk drugiego zdania jest niewłaściwy:

(3)    W pokoju siedziała dziewczyna (a). *Chlopiec wszedł (b).

(4)    W pokoju siedział chłopiec (a). *Wyszedł chłopiec (b).

Błąd w (3b) polega na referencyjnym (tematycznym) użyciu rzeczownika, który nie ma koreferenta wcześniej w tekście. Błąd w (4b) polega na niekoreferencyjnym (rematycznym) użyciu rzeczownika, który ma koreferenta wcześniej w tekście. W rezultacie, widząc zdania (4a) i (4b), odnosimy wrażenie, że w w drugim z nich chodzi o innego chłopca niż w pierwszym.

Więcej o związku między szykiem a określonością w ujęciu porównawczym, Ćw. 9 angielsko-polskim - zob. Szwedek (1981).

13.3. Podsumowanie

Polszczyzna jest językiem fleksyjnym, a ściślej biorąc - fuzyjnym. Na funkcje gramatyczne form wyrazowych wskazuje zatem nie ich miejsce w zdaniu, lecz końcówki i inne afiksy fleksyjne. To sprawia, że szyk wyrazów w polszczyźnie, w niewielkim stopniu pełniąc funkcje gramatyczne, służy przede wszystkim wyrażaniu hierarchii treści w zdaniu, a w szczególności sygnalizowaniu określo-ności. Obiegowa opinia, iż szyk w języku polskim jest „swobodny, ale nic dowolny”, pozostaje prawdziwa tylko dopóty, dopóki rozważa się zdania izolowane.

W przeciwieństwie do polszczyzny i innych języków fleksyjnych języki o ubogiej fleksji, np. angielski, mają szyk względnie stały, a określoność muszą wyrażać w inny sposób, np. leksykalnie. Istnieje zatem ścisły związek między] fleksją, szykiem a określonością.

Ważniejsze terminy

Języki syntetyczne - takie, w których funkcje gramatyczne form wyrazowych są wskazywano] za pomocą afiksów lub altemacji morfonologicznych.

Języki analityczne - takie, w których funkcje gramatyczne form wyrazowych są wskazywane /A pomocą przyimków, partykuł, zaimków i słów posiłkowych oraz za pomocą szyku wyrazów,] Języki afiksalne języki syntetyczne, w których funkcje gramatyczne form wyrazowych są wskazywane za pomocą afiksów dodawanych do tematu fleksyjnego.

Języki alternacyjne -języki syntetyczne, w których funkcje gramatyczne form wyrazowych' są wskazywane za pomocą altemacji morfonologicznych.

Języki fuzyjne - języki afiksalne, w których afiksy są silnie związane z tematem fleksyjnym wyrazu i kumulują po kilka funkcji gramatycznych.

Języki aglutynacyjne - języki afiksalne, w których afiksy są słabo związane z tematem fleksyjnym i nie kumulują funkcji gramatycznych.

Języki prepozycyjne takie, w których afiksy występują przede wszystkim przed rdzeniem.

Języki postpozycyjne - takie, w których afiksy występują przede wszystkim po rdzeniu.

Struktura tematyczno-rematyczna - struktura zdania rozpatrywanego z punktu widzenia hierarchii zawartych w nim informacji, obejmująca temat, czyli coś, o czym się mówi. i remat, czyli coś, co się o tym mówi. Inne nazwy: aktualne rozczłonkowanie, perspektywa funkcjonalna, struktura komunikacyjna.

Temat - w strukturze tematyczno-rematycznej zdania: coś, o czym się mówi, np. osoba, rzecz lub sytuacja, o której się coś orzeka, znana z poprzedniego kontekstu. Inne nazwy: datum, „stara informacja”.

Remat - w strukturze tematyczno-rematycznej zdania: coś, co się mówi o temacie zdania. Inne nazwy: novum, „nowa informacja".

Wyrażenie tematyczne - część zdania wyrażająca jego temat.

Wyrażenie rematyczne - część zdania wyrażająca jego remat.

Ćwiczenia

1.    Choć polszczyzna jest językiem postpozycyjnym, nieobce są jej przedrostki. Wymień przykłady polskich przedrostków słowotwórczych i przedrostków fleksyjnych.

2.    Ile jest poprawnych gramatycznie permutacji składników zdania Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu? Zapisz te zdania. Które z nich wydaje się mieć szyk najbardziej neutralny?

3.    Jakie znasz ograniczenia szyku dotyczące leksemów BOWIEM i ZAŚ? Czy mają one charakter gramatyczny czy inny? Korzystając z internetowej próbki Korpusu Języka Polskiego PWN (http://slowniki.pwn.pl/korpus), przekonaj się, jak dalece zalecenia poprawnościowe dotyczące szyku wymienionych spójników są zgodne ze zwyczajem językowym.

4.    Czy można sformułować jakieś reguły dotyczące szyku zaimków pytajnych? Czy mają one charakter bezwzględny?

5.    Pokaż na przykładach, że zmiana szyku w polskim zdaniu może prowadzić do zmiany znaczenia. Weź pod uwagę m.in.: (a) pozycję partykuł: (b) pozycję przymiotnika w stosunku/do rzeczownika.

6.    W zeszycie pierwszoklasisty znaleźliśmy wypracowanie na temat Nasza klasa:

W naszej klasie są ławki.

Przy ławkach stoją krzesła.

Na krzesłach siedzą uczniowie.

Uczniowie piszą wypracowanie.

Wypracowanie jest o naszej klasie.

Opisz strukturę tematyczno-rematyczną poszczególnych zdań i scharakteryzuj zastosowany tu mechanizm wiązania tekstu. Spróbuj napisać dłuższe wypracowanie, posługując się tymi samymi środkami.

7.    Zaznacz, akcenty zdaniowe w wypracowaniu z ćwiczenia 6. Przekonaj się, że szyk tych zdań może być inny, jeśli ostatni składnik zostanie przeniesiony na inne miejsce wraz /. akcentem zdaniowym.