11874 Wykłady z polskiej fleksji3
76

212 Polszczyzna jako język fleksyjii v

13.2. Związek między fleksją, szykiem a określonością w polszczyźnie

13.2.1. Fleksja a szyk wyrazów

Porównajmy możliwość zmiany szyku wyrazów w języku polskim i angielskim Za punkt wyjścia posłużą nam zdania:

Jan kocha Marię.

John loves Mary. 'Jan kocha Marię’

W polskim zdaniu można zamienić miejscami podmiot i dopełnienie, w języku angielskim taka operacja prowadzi do zmiany znaczenia zdania:

Marię kocha Jan.

Mary loves John. 'Maria kocha Jana’

Zmiana szyku wyrazów w zdaniu angielskim może nawet przekształcić zdanie poprawne pod względem gramatycznym w zdanie niepoprawne, por.:

John loves American filnis. ‘Jan uwielbia filmy amerykańskie’

*American filnis loves John. ‘Filmy amerykańskie uwielbia Jana'

Ostatni przykład jest dewiacyjny nie tylko semantycznie, ale przede wszystkim składniowo ze względu na brak zgody gramatycznej między podmiotem a orze-) czeniem.

Jak widać, możliwości zmiany szyku wyrazów w polszczyźnie są większe niż w języku angielskim. Jest tak dlatego, że polskie afiksy wskazują na funkcję gramatyczną form wyrazowych, dzięki czemu formy te mogą zajmować różni miejsca w zdaniu. By wrócić do powyższego przykładu: końcówka zerowa w słowie Jan wskazuje, że ma ono wartość mianownika, a zatem nie może wystąpić w funkcji dopełnienia przy czasowniku kochać. Podobnie końcówka -ę w słowie Marł wskazuje, że ma ono wartość biernika, a więc nie może być podmiotem. Natomiunl w języku angielskim, mającym niewielką liczbę afiksów fleksyjnych, podstawowym środkiem sygnalizowania funkcji gramatycznych form wyrazowych jest ich pozycji w zdaniu i dlatego szyk zdania angielskiego jest względnie stały.    I

Swobodę szyku polszczyzna zawdzięcza zatem rozbudowanej fleksji. Cl

wysoką cenę? Reguły szyku są przecież łatwiejsze do opanowania niż reguł odmiany wyrazów i nic dziwnego, że polszczyzna uchodzi za język trudniejszy dlu cudzoziemców niż angielszczyzna. Można by zapytać, po co polszczyźnie swobodny szyk. Czy nie lepiej (łatwiej, ekonomiczniej) wyrażać funkcje gramatyczne /# pomocą szyku wyrazów niż końcówek fleksyjnych? Czy swoboda szyku joli w ogóle do czegoś potrzebna w codziennej komunikacji? Może jest potrzebna tylko poetom (por. Mickiewiczowskie Wi>t\Vi(tnn na siicIwko przestwór oceanu)'}

Odpowiemy na te pytania dalej, badając dokładniej ograniczenia sz.yku w polszczyźnie. Na razie warto jeszcze wyjaśnić, że gdy przeciwstawiamy „trudną” polszczyznę „łatwej” do nauczenia angielszczyźnie, myślimy o trudnościach, jakie języki te stwarzają dorosłym użytkownikom. Inaczej jest z dziećmi uczącymi się swojego pierwszego języka: nie stwierdzono, aby dzieci polskie nabywały sprawności językowych później niż brytyjskie czy amerykańskie. Jeśli chodzi o fleksję, jest wręcz przeciwnie - dzieci polskie szybciej przyswajają sobie system fleksyjny niż ich rówieśnicy w Anglii czy USA. Jest tak prawdopodobnie dlatego, że wyraźna obecność fleksji w polszczyźnie i ważna rola odmiany wyrazów wcześniej dają się zauważyć dziecku i nie pozwalają się ignorować.

13.2.2. Szyk wyrazów w polszczyźnie

[ w. 2

Szyk wyrazów w polszczyźnie uchodzi za swobodny, ale nie dowolny. Są zdania, w których każda permutacja form wyrazowych jest dopuszczalna gramatycznie, np. składniki zdania Jan dał Marii kwiatek można uporządkować na 24 sposoby (4! - cztery silnia). Łatwo też wskazać ograniczenia szyku o charakterze gramatycznym, np. przyimek polski występuje przed rzeczownikiem, a nie po nim. Jednak ograniczenia takie nie wyczerpują całości zagadnienia, a o względnej swobodzie szyku w polszczyźnie - jak się przekonamy - można mówić tylko w zdaniu izolowanym. Gdy rozpatrujemy zdanie w tekście, jego szyk podlega ograniczeniom o charakterze pozagramatycznym, wynikającym z kontekstu, w jakim zdanie to funkcjonuje.

13.2.2.1. Gramatyczne ograniczenia szyku

Ograniczenia te dają się sformułować w terminach znanych gramatyce, a zachodzą w obrębie jednego zdania, czyli maksymalnej jednostki będącej przedmiotem opisu gramatycznego. Oto kilka przykładów:

1.    Przyimek polski występuje prawie zawsze przed rzeczownikiem lub przymiotnikiem, którym rządzi. Do nielicznych wyjątków należy postpozycyjny przyimek TEMU, por. godzinę temu, chociaż przed godziną. Inne wyjątki

zob. 7.1.3.

2.    Niektóre spójniki muszą zajmować ściśle określoną pozycję względem łączonych przez siebie składników, inne wykazują pewną swobodę w tym zakresie. Warto porównać zwłaszcza spójniki centralne, przestawne i inkorporowanc, zob. 7.2.

3.    Niektóre partykuły występują tylko w prepozycji, czyli przed składnikiem /dania, do którego się odnoszą, np. NIECH, NIE, OBY.

4.    Niektóre rzeczowniki, przymiotniki, frazy przymiotnikowe, partykuły i wykrzykniki występują tylko w postpozycji, np. statek widmo (*widmo statek), serek brie i*brie serek), ciastka na wynos (*na wynos ciastka). Była to kłótnia, co się