Wykłady z polskiej fleksji3
75

13. Polszczyzna jako język fleksyjny

Trudno przypuszczać, aby czytelnik tej książki aż do tego rozdziału nie | spostrzegł, że język polski należy do tzw. języków fleksyjnych, w których wyrazy I się odmieniają, a na funkcję danej formy wyrazowej wskazują afiksy. Jeżeli więc i o fleksyjności polszczyzny mówimy dopiero teraz, to nie dlatego, aby była to I kwestia szczególnie trudna lub nieoczywista, lecz dlatego, że fleksyjny charakter I języka należy rozpatrywać w ścisłym związku z innymi jego cechami, przede I wszystkim z szykiem wyrazów i sposobami wyrażania określoności. Ten właśnie I kompleks zjawisk - fleksja, szyk i określoność - będzie głównym tematem lego] rozdziału.

Zaczniemy jednak, bardziej tradycyjnie, od ukazania miejsca polszczyzny pośród innych języków. Przedstawimy klasyfikację opartą na cechach typologicznych, czyli dotyczących struktury języków, a nie np. genealogicznych (dotyczących ich pochodzenia) czy geograficznych (dotyczących ich rozmic« szczenią na Ziemi). Trzeba od razu powiedzieć, że nie ma języków czystych typologicznie, są jednak języki, w których dominują określone cechy, i na podstawie cech dominujących języki te uznajemy za reprezentujące określony typ językowy.

13.1. Polszczyzna na tle

morfologicznej klasyfikacji języków

Ze względu na budowę form wyrazowych i sposób wyrażania funkcji gramatycznych tych form rozróżniamy przede wszystkim języki syntetyczni i języki analityczne. W tych pierwszych funkcje gramatyczne są wyrażane z| pomocą afiksów lub altemacji morfonologicznych. W tych drugich funkcjo gramatyczne wyrażane są za pomocą przyimków, partykuł, zaimków i słów posiłkowych oraz za pomocą szyku wyrazów. Do języków syntetycznych należą m.in. klasyczne języki praindoeuropejskie, np. łacina i sanskryt, a także języki i bałtyckie i słowiańskie. Do języków analitycznych należą m.in. chiński, angielski i języki romańskie.

Wśród języków syntetycznych wyróżniamy języki afiksalne, czyli W ■ kim sensie fleksyjne, oraz języki alternacyjne. W językach afiksalnyc li W wyrazowe składają się z tematu fleksyjnego i afiksów, które wyrażają Imi gramatyczne. W językach altemacyjnych funkcje gramatyczne są wyru/nM pomocą altemacji morfologicznych. Tak jest w językach semickich, w l<!OI* znaczenie leksykalne wyrazu komunikują spółgłoski, a funkcję graimilytB wskazują altemujące samogłoski. Por. arabski rdzeń ą-t-l ‘zabijać’ i ulwurM od niego formy gramatyczne: qatala ‘zabił’, ąatila ‘był zabity’, yiM/flł ‘zabijał’, yu-c/talu ‘był zabijany’, gdzie alternują samogłoski a : u : i : 0 t/tfl Milewski 1976: 233; inaczej Majewicz 1989: 199-202, który altcinu)i|M samogłoski uważa za infiksy, czyli specjalny rodzaj afiksów rozdzielają! yi li spółgłoskowy rdzeń).

Wreszcie języki afiksalne (czyli fleksyjne w szerokim sensie) możemy podzielili na języki fuzyjne (czyli fleksyjne w wąskim sensie tego słowa) i języki uglutynacyjne. W językach fuzyjnych afiksy są silnie związane z temalem fleksyjnym wyrazu i kumulują po kilka funkcji gramatycznych. W językach iiglutynacyjnych afiksy są słabo związane z tematem fleksyjnym i nie kumulują funkcji gramatycznych. Por. polskie dom-ów, gdzie -ów wskazuje na określony przypadek i liczbę, oraz tureckie ev ‘dom’, ev-in ‘domu’, ev-ler ‘domy’, ev-ler-in domów’, gdzie -in- wskazuje tylko na określony przypadek, a -ler- wskazuje tylko na określoną liczbę. Silniejszy związek afiksów z tematem fleksyjnym w wypadku lorin fuzyjnych przejawia się w altemacjach tematowych (nog-a, nodz-e, nóg-0), węzłach morfologicznych (boski z dawnego botski, gdzie przyrostek -sk- nałożył się częściowo na rdzeń wyrazu) i w braku ruchomości afiksów. Zob. też 3.4, gdzie omówiono różnicę między formami fuzyjnymi i aglutynacyjnymi w polszczyźnie.

Dokonane podziały można podsumować następująco:

1.    Języki syntetyczne:

1.1.    języki afiksalne (fleksyjne sensu largo):

1.1.1.    języki fuzyjne (fleksyjne sensu stricto)

1.1.2.    języki aglutynacyjne

1.2.    języki alternacyjne

2.    Języki analityczne

Polszczyzna, jak widzimy, należy do grupy 1.1.1, obejmującej języki fuzyjne, czyli fleksyjne sensu stricto. Przeważają w niej formy fuzyjne, choć są też analityczne i aglutynacyjne.

Języki afiksalne można ponadto podzielić na prepozycyjne (takie, w których nl iksy występują przed rdzeniem, np. suahili) i postpozycyjne (takie, w których oI iksy następują po rdzeniu, np. polski i inne języki indoeuropejskie). Polszczyzna |cst językiem postpozycyjnym, gdyż zarówno wśród afiksów fieksyjnych, jak i słowotwórczych przyrostki dominują w niej nad przedrostkami.    <%v. I