65788 Image (57)

50    ♦ OLGA DAWIDOWICZ CIIYMKOWSKA

Tc dwa ujęcia nic mus/ą być jednak ze sobą sprzeczne. Doświadczanie fikcji polega zapewne na jednym i drugim na stawianiu i przekraczaniu granic między realnym i nierealnym. To, na który aspekt zwrócimy uwagę, może jednak kierować nas ku różnym sposobom postrzegania konsekwencji tego doświadczenia. (idy koncentrujemy się na rozdzieleniu fikcji i realności, ta pierwsza wydaje się bezpieczna, jest rodzajem zamkniętego rezerwatu - w nim możemy spotkać się z tym, co groźne, i zaznać doświadczeń, na które nie zdobylibyśmy się w świecie rzeczywistym²². Gdy z kolei zwracamy uwagę, że to rozdzielenie jest dyskusyjne, dostrzegamy zagrożenie w tym, że ważąc się w kontakcie z fikcją na więcej, możemy też przeżyć więcej, niż byśmy chcieli, doznając nawet silnych urazów.

Z badań tych wynika jeszcze jeden wniosek: narracja sama w sobie - fikcyjna czy prawdziwa - stanowi potężne narzędzie wpływu na psychikę. A skoro tak warto przyjrzeć się temu, co dzieje się między tekstem narracyjnym a jego odbiorcą. Poszukując konkretnych czynników, które decydują o poziomie i rodzaju zaangażowania tego ostatniego w świat przedstawiony, można zainteresować się zarówno indywidualnymi cechami czytelnika, jak i opowieści.

Zacznijmy od badań dotyczących związku indywidualnych cech odbiorcy z odbiorem narracji - choć wnioski, jakie z nich wynikają, są w większości łatwe do przewidzenia. Pokazuje się tu mianowicie, że wybór książek wiąże się z predyspozycjami intelektualnymi do ich zrozumienia²³. Potwierdzono także, że czytelnicy o cechach osobowości, które łączą się z zapotrzebowaniem na określone emocje, chętniej wybierają narracje dostarczające takich właśnie emocji (na przykład ekstrawertycy lubią czytać o innych ludziach)²⁴. Mniej oczywista, a więc ciekawsza wydaje się nieco inna zależność wskazująca, że tym badanym, którzy silniej przeżywają emocje właściwe danej narracji, bardziej się ona podoba i wyżej ją oceniają, nawet jeśli chodzi tu o emocje przykre - na przykład osoby empatyezne, bardzo współodczuwające cierpienie bohaterów szczególnie wysoko oceniają dramaty pokazujące takie cierpienie²⁵.

Różnice między czytelnikami dotyczą jednak nie tylko preferencji i siły doświadczanych emocji, ale także rozumienia i interpretacji opowiadania. Obiektem uwagi badacza może być w tym przypadku sposób i zasady powstawania tych różnic, a także to, jak daleko one sięgają. Jak się okazuje, bardzo daleko - ludzie słabo zgadzają się ze sobą, nawet gdy określają temat prostych, pojedynczych epizodów opowieści²⁶.

W wynikach wspomnianych badań obiektywność tekstu poniekąd więc przegrywa z subiektywnością czytelnika. Jego reakcje, jakkolwiek by były różnorodne,

Jak w niektórych ujęciach psychoanalitycznych.

^M N.S. Schuttc, JM. MaloufT, Uniwrsity student reading,.,, s, 284, 'KN ²⁴ Ibidem, s. 285.

^,ł> M. dc Wied, I). Zillmnnn, V. Ordman, The role of eni/wthh ilhuess m (lir t ti/oyment o/ ci nemu lic trtigcdy, „PoeticN" 23, 1s. ^c)l 106.

V. Kurlz. M l Schober, Reuders ‘ \>arvlna inleei»vtuHon\ o/ ilh tor in dh*n ht non. Toctics"

mi . i pdiiak bynajmniej niezależne od budowy utworu. Ustalenie, w jaki sposób mil Mii i lego ostatniego decyduje o reakcjach odbiorcy, należy do zainteresowań

•    ..i. /\ bardzo różnego rodzaju - od psychologów czytelnictwa przez literaturo-im(M(>w, (renerów uczących sztuki pisarskiej aż do psychologów reklamy. Na sty-

i n h li .untcresowań powstała bogata pula badań poświęconych modelowaniu od-i mmii przez operowanie różnymi technikami narracyjnymi i układami fabularnymi.

Interesującym przykładem badania wpływu technik narracyjnych na odbiór t 11 k i s;| ustalenia Petera Dixona i Moniki Bortolussi. Przypisują oni narratorowi mi. \ kle silną pozycję jako dysponentowi znaczeń opowiadanej historii. Zwra-i i i uwagę na to, że czytelnik traktuje narratora jako najważniejszego uczestnika i Miiinikacji literackiej oraz że odruchowo udziela mu kredytu zaufania. Oznacza nawet niewielkie zmiany w sposobie prowadzenia narracji mogą znaczą-. \ pływać na odbiór wydarzeń. Twierdzenie to popiera między innymi wynik i p lymentu, w którym manipulowano użyciem mowy niezależnej i pozornie .1 tu'I Zestawiano w nim dwie takie sytuacje literackie, w których, wedle li-. iiiiio/nawców, narrator powinien być w zasadzie przezroczysty dla czytelni-■ » tymczasem okazało się, że wypowiedź bohatera zapisana w mowie pozor-ilc/nej (czyli słowa bohatera podane przez narratora, w trzeciej osobie, lecz ni Iłowaniem oryginalnego brzmienia) oceniana jest jako bardziej wiarygod-i pi/ckonująea niż te same słowa wypowiedziane przez niego bezpośrednio, pn i wszej osobie. Efekt ten autorzy badania wyjaśniają uzależnieniem przez , i huków swojej oceny sytuacji od domniemanego punktu widzenia narratora m .1,uczy, że towarzyszy on bohaterowi, nawet bez wypowiadania swojej opi--m il»y poprawić notowania tego ostatniego u czytelników²⁷.

Pi /ykładów ciekawych eksperymentów poświęconych przebiegowi akcji do-

i    *h /,i|i| z kolei dociekania dotyczące fabuły typu sensacyjnego, w tym zwłasz-m - lawiska suspensu (niepokoju odbiorcy związanego z jego niepewnością

.» .Im dalszego przebiegu wydarzeń). Rozważano wpływ różnych zabiegów fa-i nliimych na poziom generowanego przez suspens napięcia (na przykład szu-i mm najlepszego momentu na podanie rozwiązania, uzależniając jego wybór I doświadczeń i oczekiwań odbiorców²⁸), ale za szczególnie interesujące moż-m• i ii/nać badania dotyczące tego, jak uprzednia wiedza o tym, co się wydarzy, vpływa na odczuwane przez czytelników emocje²⁹. Okazuje się, że posiadanie

•    il ii | wiedzy nie wyklucza wcale przeżywania napięcia typowego dla suspen-

ii    W niektórych eksperymentach pokazano, że silne przeżycia podczas czytani i o sytuacji zagrażającej bohaterowi deklarowali zarówno ci czytelnicy, którzy

V l)ixon, M. Bortolussi, Literary communication: Ęffects o/reader-narrator cooperation,

htritoiT 23,1995,1.405 430.

M. dc Wied, The role of tempom! ejcpeetancies in produetion oj film suspensę, „Poctics" |n*M, s 107 123.

II, llockcn, M. van Vlict, Suspensę, eurlosity, ondsurprise: /Iow diseourse structnro influ > m es t hi * olfectiw ond eo)*nltive pmcessin# of o story, ,,1‘oclus” 27, 2000, s, 277 286; I A Priolo