67010 zdjeV9

xr sonem faktycznym. Jest prawda, że może on się nie zdradzać żadną kategorią gramatyczną tekstu, niemniej istnieje on również w dramacie. To właśnie podmiot Btttaki wypowiada teksty poboczne, czyli tak zwane didaskalia, odnoszące się do tKgniagi przestrzeni scenicznej, wyglądu i zachowania postaci, ale nawet jefli w tekście utworu dramatycznego nie ma tego rodzaju didaskaliów, to i tak nie ma podMaw do stwierdzenia, że podmiot literacki nie występuje. W takich razach jego funkcja ogranicza się do wyznaczania kolejności wygłaszanych kwestii. Imiona postać: Konrad, Klara. V«s znaczą po prostu: „teraz mówi Konrad”, „teraz mówi Klara' itd Prawdą jest, że podmiot literatki zachowuje w utworze dramatycznym największą dyskrecję i ogranicza obecność wyłącznie do funkcji komunikacyjnie niezbędnych, niemniej istnieje, bo literatura jest nie do pomyślenia bez podmiotu literarkiego.

Kryterium jakości podmiotu literackiego wydaje się być wystarczająco precyzyj-, nc i zasadne w próbie klasyfikacji rodzajowej tekstów literackich. Stosunek podmiotu literarkiego do świata przedstawionego nie tylko wyraziście różnicuje teksty, ale poMlłlo decyduje o tym. jak świat przedstawiony jest zbudowany, jakie rządzą w nim prawidłowości, a także o właściwych porządkach językowo-stylistycznych. Specyfika kompozycyjna rodzaju literackiego i jego najogólniejszy — naturalnie — kształt językowy muszą być traktowane jako cechy zdeterminowane pr/ez jakość relacji: podmiot literacki świat przedstawiony. W momencie kiedy pisarz decyduje się na określony typ podmiotu literackiego, „skazuje się” na reguły konstrukcji świata przrdsi.i wionrgo i reguły stylisty* izno-językowe; w momencie zdecydowania stosunku podmiot literacki świat przedstawiony stosowne formy konstrukcyjne i językowe narzucają się pisarzowi zc swoją przydatnością. Naturalnie, nie jest to determinacją bezwzględna, rai zrj tylko pewne ramy, w obrębie których pisarz może dokonywać wyborów stylistyczno-kom pozycyjnych.

W zakresie kompozycji dzieła literackiego, czyli układu elementów świata przedstawionego, obserwujemy wyraziste zróżnicowanie w zależności od rodzaju literarkiego. YY liryce elementem dominującym jest podmiot liryczny, którego przeżycia i stan uczuciowy tłumaczą porządek świata przedstawionego. W utworach tego rodzaju występuje tylko jedna* płaszczyzna czasowa, mianowicie czas lirycznego wyznania podmiotu.

W epice świat przedstawiony sytuowany jest poza doznaniem narratora, świat ten jesi przedmiotem narracji i uzyskuje niejako status autonomiczny. Czynnikiem dominującym jest narracja i fabuła. Relacja narratora dotyczy zatem lego wszystkiego, co się w święcie przedstawionym dzieje, a ponieważ relacja może przedstawić tylko „historie skończone”, coś, co się dokonało, stało, spełniło, przeto epika ma dwie płaszczyzny czasowe: czas akcji i czas narracji. Czas akcji Kr.\iiakóu to odcinki czasowe lat 1399 1410 i jest to okres bardzo wyraźnie ograniczony i segmentowany, posiadający swoiste stany skupienia. Czas narracji jest zdecydowanie późniejszy od czasu akcji (istnieją na to rozmaite dowody w narracji).

» W utworach reprezentujących rodzaj dramatyczny świat przedstawiony jest {funkcją działań postaci literackich, zatem jego dominantą jest układ zdarzeń, czyli akcja, która rozgrywa się na jakiejś jednolitej płaszczyźnie czasowej. Ponieważ —■ jak powiedziano wyżej — podmiot literacki'ogranicza w dramacie swój udział do czynności porządkujących kolejność pojawiania się osób i kolejność ich wypowiedzi, nie występuje zatem inny czas, jak tylko czas dziania się, czas akcji.

•

Równie wyraziście, jak kształt kompozycji świata przedstawionego utworu, rysują się rozbieżności w zakresie środków stylistyczno-językowych, właściwych poszczególnym rodzajom litarackim. W liryce, której utwory konstytuuje w zasadzie sytuacja wyznania podmiotu lirycznego, dominuje kategoria czasu teraźniejszego, duże nasycenie utworów metaforami, które bez względu na typ liryki zawsze są liczniejsze niż w pozostałych rodzajach. Zindywidualizowany stosunek do świata przedstawionego, jego subiektywne, podmiotowe przeżycie może znaleźć swój właściwy wyraz językowy właśnie w metaforze i pozostałych tropach stylistycznych. W zasadzie kształt językowo-stylistyczny utworów lirycznych nie zmienia się w zależności od typu liryki, to znaczy, kiedy zamiast w yznan i a lirycznego pojawia się apel bądź kiedy pojawia się tak zwany podmiot zbiorowy,czyli kiedy zamiast ,ja”, mówi się w utworze „my”, lub kiedy zamiast monologu w pierwszej osobie pojawia się narracja liryczna prowadzona w osobie trzeciej. Rozmaite postaci językowej nadorganizacji tekstu stanowią istotny stylistyczny wyróżnik tekstów przynależnych do gatunków lirycznych.

W strukturze epickiej —• jak już wiemy — czynnikiem zasadniczym jest opowiadanie o tym, co się już skończyło dziać, co już było, zatem dominuje czas przeszły i trzecia osoba czasownika jako kategorie najwłaściwsze. Zdyslansowanie się uczuciowe i czasowe narratora wobec zaszłości w świecie przedstawionym decyduje o precyzji i dyscyplinie narracji, a w każdym razie wymaga takiej konstrukcji językowej, która to gwarantuje. O ile w liryce podstawową formą wypowiedzi jest monolog, to w utworach epickich pojawiają się opis, opowiadanie oraz zasadniczo nieobecne w utworach lirycznych przywołania wypowiedzi bohaterów, przy czym przywołania te mogą mieć charakter dosłowny — mowa niezależna; mogą być wkomponowane w wypowiedź narratora - mowa zależna, i mogą mieć charakter mieszany mowa pozornie zależna. (Zob. bardziej szczegółowe uwagi na len temat s. 3S3-)

Na jakość środków językowo-stylistycznych utworu epickiego nie ma zasadniczego wpływu to, czy narrator należy do świata przedstawionego, czy nic należy, ponieważ o kształcie językowym decyduje sytuacja narracyjna i przedmiot opowiadania, wobec którego narrator zachowuje pozycję „na zewnątrz”, dzięki cacmn świat przedstawiony ma charakter autonomiczny.

20