67880 skanuj0011 (346)

pologii są zresztą w pełni tego świadomi, pisząc: „historia mniejszości przybiera tak dużą wielość form, że tylko częściowo mogą być one opisane za pomocą wskaźników statystycznych”¹.

Jedną z ciekawych prób odpowiedzi na pytanie, jak i dlaczego toczą się rzeczywiste losy mniejszości terytorialno-językowych, które nie zorganizowały się do lat siedemdziesiątych XX wieku w samodzielne struktury państwowe, opublikował Andrzej Porębski w książce Europejskie mniejszości etniczne. Geneza i kierunki przemian².

Relacja region (mniejszość terytorialna) • państwo jako kryterium zabiegów typologicznych wykorzystywana była nie tylko często, ale i od dawien dawna. Mieszczą się w tej klasie zarówno typologie budowane na podstawie jednego czynnika Jak i wieloczynnikowe.

Do pierwszego rodzaju, jednoczynnikowych, typologii należy m.in. rozróżnienie przypomniane przez Michaela Hebberta w jego Regio-nalist Aspirations in Contemporary Europę'³. Za M.M. Watsona A Critiąue of Development from Above⁴, Hebbert sądzi, że relacja region-państwo może być określona w kategoriach funkcjonalnych lub. politycznych. W pierwszym przypadku region „oznacza jedynie strefę administracyjną”, a dążenia rcgionalizacyjnc sprowadzają się w istocie do dekoncentracji (w znaczeniu: delegacji uprawnień w dół) rządu. W drugim — region to samostanowiąca o sobie całość teiyto-rialno-kullurowa dążąca do autonomii. Dążenia rcgionalizacyjnc oznaczają wtedy „przynajmniej decentralizację państwa”⁵.

Typologie wieloczynnikowe mają wielu ojców, często już zapomnianych. Nie posiadają ani tej klarowności, którą mają ujęcia ilościowe, ani tej elegancji koncepcji monokryterialnych. Ich siła tkwi natomiast w dużej zgodności z rzeczywistością. O wydzieleniu typu decyduje zawsze terytorium oraz kombinacja kilku spośród następu-jących.eech: miejsce społeczności terytorialnej na continuum procesu narodotwórczego (oznaczonym biegunowo przez plemię=etnos i naród = demos), stan jej świadomości zbiorowej, charakter więzi społecznej, rodzaj dążeń, stopień kompletności strukturalnej i instytucjonalnej, poziom samowystarczalności kulturowej, zakres ekskluzywności religijnej, historia gospodarcza,dzieje polityczne, stosunek do hierarchicznie nadrzędnych struktur państwowych. Oto przykłady kilku typów regionów wyróżnionych na tej podstawie:

1. £ t n o k u 11 u r y r o z 1 a n e; zachowane na tych obszarach Europy (zwłaszcza CenFam^'TW schodni ej), gdzie procesy narodo-twórcze, z wielu po wodów, nie zostały ustabilizowane do dziś. Są to z reguły społeczności autochtoniczne lub uważające się za takie (nawet jeśli zasiedlenie nastąpiło nie w czasach prehistorycznych, lecz zgoła współcześnie), często podzielone wewnętrznie na mniejsze grupy, w przeważającym stopniu agrarne, o świadomości raczej lokalno--regionalnej („tutejsi”). Nigdy nic miały kontrolowanej przez siebie organizacji państwowej, lecz z reguły poddawane były presji silniejszych wielonarodowych struktur politycznych lub narodów-państw. Posiadają szereg wyróżniających jc od otoczenia ccch kulturowych (strój, dom, obrzędy i zwyczaje), posługują się nierzadko własnym lingua vernacula, czyli językiem „tutejszym”⁶, a o ich poczucie narodowe i, odpowiednio, przynależność narodową toczą się do dziś nie tylko spory, lecz i walki polityczne. Przykładem statystycznie licznej zbiorowości tego typu są np. Poleszucy, zamieszkali na bagienno-leśnej równinie dorzecza Prypeci. Na Polesiu Północnym i Środkowym Białorusini uważają ich za Białorusinów, podczas gdy na Zahoro-dziu i Polesiu Wołyńskim Ukraińcy identyfikują tę grupę z ukraińską wspólnotą narodową. Jeszcze inne zdanie mają w tej sprawie niektóre rosyjskie i polskie ugrupowania polityczne.

95

1

   Ibidem, s. 65=

2

   Prace Polonijne Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 15, Kraków 1993. Zdaniem A. Porębskiego odpowiedzi należy szukać w zmiennym oddziaływaniu następujących czynników: zewnętrznego wobec mniejszości centrum politycznego, charakteru społeczności (wiejski, miejsko-wiejski, miejski), sytuacji językowej, stopnia koncentracji na określonym terytorium, tradycji niepodległościowych, typów ideologii peryferyjnej i pozycji danej mniejszości w prawic konstytucyjnym; zob. m.in. s. 157.

3

   „Plura! Socicties” 1991, Vol. XXI, No. 1-2, s. 5-16.

4

   „Public Administration” 56 (Winter), 1978.

5

   Ibidem, s. 5.

6

Taka kategoria klasyfikacyjna występowała nawet w polskich spisach powszechnych i rocznikach statystycznych. Zob. np. Mały Rocznik Statystyczny 1937, GUS, Warszawa 1937, s. 21, wyjaśnienie oznaczenia literą „C”.