68066 P4200026

124 ERWIN PANOFSKY

wstępuje przez portal gotyckiej fasady dwuwieżowej, po drugiej stronie natomiast widzimy przybytek określony jako żydowski i orientalny — dzięki kopule, cebulastym hełmom wież, z ołtarzem bez lichtarzy, na którym zamiast tryptyku ustawione są Tabliczki Prawa.

I Echo takiego przeciwstawienia gotyckiego tempietto i fantastycznej ' niegotyckiej wieży przetrwało jeszcze w Zwiastowaniu w Prado, gdzie postacie skopiowane są z ołtarza ze zbiorów Mśrode, Mistrza z Flómalle.¹' A gdy Konrad Witz umieścił swą; scenę Zwiastowania pomiędzy dwiema^ rgPOTWwiptymi personi#1gaeianai Kościoła i Synagogi — rozwinął po prostu myśl, która zawarta była w antytetycznych kompozycjach jego poprzedników.²*

Rozwój owej antytetycznej mise-en-scdne osiągnął apogeum w ostatnim dziele malarstwa niderlandzkiego, w którym scenę Zwiastowania umiejscowiono w portalu lub raczej przed budowlą oglądaną z zewnątrz, miast we wnętrzu kościelnym czy domowym. Chodzi tu o wielokrotnie dyskutowaną ZGfflSWGSaśfnb ze zbiorów Friedsam (Metropolitan Museum), które rozpatrywane oąaz jako oryginalne dzieło Huberta lub Jana yan Eyck, bądź jako obraz z „kręgu” Huberta, bądź wreszcie jako wiarygodna replika późniejsza,¹³ jest teraz niemal jednomyślnie uznawane za wczesne dzieło „z kręgu van Eycków” i jako takie może być wykorzystane bez ~ obaw do badań ikonograficznych. I Tutaj kontrast pomiędzy gotykiem i fantastycznym orientałizmem ustąpił miejsca dychotomii pomiędzy gotykiem i archeologicznie poprawnym romanizmem; zamiast fantastycznego konglomeratu odrębnych elementów mamy tu budowlę, która sprawia wrażenie solidnie zbudowanego i doskonale ujednoliconego niewielkiego kościoła, najwidoczniej malowanego z natury. A jednak ów mały kościół, przedzielony pionowo na dwie stylistycznie odmienne części, jest równie nierealny, jak skomplikowane budowle Broederlama i Mistrza Boucieaut; to nowe przeciwstawienie dwu okresów chronologicznych — gotyku i ro-manizmu — jest równie wyraźnym wykładnikiem przeciwieństwa pomiędzy judaizmem a chrześcijaństwem, jak wcześniejsze przeciwstawienie dwu stref geograficznych ^— zachodu i wschodu.

—^-Po prawej stronie Marii — pamiętajmy, że strona ta. uznawana jest 1 zawsze za „prawa”, podczas gdy lewa nasuwa złe, „złowrogie” jskgjarze-nia — widoczne są dwie klasyczne gotyckie przypory; z lewej strony I wszakże widnieje tylko jedna przypora — ta zaś jest klasycznie romańska,

1 gdyż składa się z prostego kwadratowego filaru z cylindryczną służką I i poprawnie profilowanym impostem.APo stronie- „gotyckiej” zarówno w ścianie frontowej, jak i bocznych znajdują^sie okna — owe symbole

boiizowała wszelkie

cechy, które pchnęły Ewę do grzesznego czynu, a stąd wprowadzono to

rebours Marii — vej Ewy**, której doskonałość

zmazała grzech „dawnej”: „Eva occidento bbiuit, Maria tńficomdo profttłc" Nawet Dur er uważał za stosowne przedstav, ić Marlę z małpą ^u, a że było to szczególnie i trafnie powiązane ze sceną Zwiastowania — tego właśnie aktu, w którym klątwa rzucona na „dawną wę”, „in dolore parłeś filio*"', Zmienia się w bło gosławieóstwo „et par. : filium, vocati$ nomen etos Je sum.” i—^potwierdza znany obraz w Aix- -Provence wykonany ok. 1443 przez francuskiego malarza wykształcone; .v Niderlandach, gdzie małpa pojawia się jako rzeźbiona ozdoba w z-, cńczeniu pulpitu Dziewicy.¹⁵

Nawet pusta niśza nad portalem nie . a pozbawiona znarzenią. Jest to jak gdyby miejsee~przyg0t5wane dla po ągu me narodzonego jeszcze Zbawiciela, „lapis in caput anguli” z Psalmu HVrfT, 22 i Ewangelii św.* Mateusza XXI, 42, interpretowany żarów. .0 jako „zwornik”, jak i „ka» mień węgielny”. W rękopisach Speculum Humanae Śaloatiónis widżłffly dwóch robotników umieszczających w istc—_ ów zwornik na miejscu jako zapowiedź nadejścia Chrystusa;¹⁶ wydaje się logiczne nawiązanie do tej myśli w kontekście Zwiastowania.\w austi lackim Zwiastowaniu z Heili-genkreuz z ok. 1400,¹⁷ zwornik umieszczają w budowli aniołowie, a nie robotnicy; motyw ten, choć nie w pełni zr- umiany przez niewykształconego tkacza, pojawia się na pięknej tkaninie ,v Metropolitan Museum, która kompozycyjnie nawiązuje do Zwiastowania Broederlama, stylowo zaś wiąże się z Apokalipsą paryską.¹⁹

[Pod jednym tylko względem symb . a Zwiastowania ze zbiorów Friedsam odbiega od symboliki obrazu Broederlama i miniatury Boud-caut, ale nawet tu nowa interpretacja w— osi się nad starym i znanym motywem. Hortus conclusus opanowało bujne życie natury; jego mury spękały 1 okryły się roślinnością, nawę. schodek przed wejściem do kościółka jest tak zmurszały, że jego wyr.' /nie pogańska inskrypcja stała się nieczytelna. jOgród zamknipny” prze i ztałcił się tedy w królestwo grzesznej naturvT~jtaczając ..budowlę,- która symbolizuje czasy „prawa" i czasy „łaski”. I w porównaniu ze świai-cin, którym rządzą ślepe siły wzrostu i rozkładu, przybytek religii jud. .o-chrześcijańskiej, choć podzielony na strefy Starego i Nowego Przymierza (czy, mówiąc językiem scholastyków, na dopełnione i niedopełnione Objawienie), jawi się jako jedna trwała i niezniszczalna budowla. )

n

Zwiastowanie ze zbiorów Friedsam wskazuje na ważny fakt, że owe naj- ■ widoczniej nagłe zainteresowanie formami romańskimi, które zauważyć możemy w epoce van Eycków, a które ogarnąć miało całe północne ma* larstwo, nie jest wyłącznie sprawą upodobania estetycznego czy „gustu". Dzięki wzrastającym wpływom malarstwa włoskiego, ukazującego często

1

opracowane romańskie bazy wspiera poprawnie oddany XII-wieczny

2

narożnej skarpie wyrastają białe kwiaty, symbole czystości, a, skarpę portalu wieńćzjT rodzaj kwiatonu, którego niemiecka i flamandzka nazwa Kreuzblume, Kruisbloeme oznacza „krzyżowy; kwiai”. Po stronie romańskiej natomiast mamy dwie kolumny z jaspisu czy porfiru, które wyraźnie nawiązują do słynnych kolumn „w portyku świątyni” zw. Jachim i Boaz (I Księgi Królewskie, VII, 21); a ich starannie