62272 rozwojówka ćw ( 04 09 i 5 05 09
7

jednak pojęcie rozwoju zachowało konotacje teleologiczne, powiązane z przeświadczeniem, że ewolucja oznacza postęp, który jest wartościowany pozytywnie.

Spencer przyjął w swoim systemie filozoficznym, uważanym za syntezę pozytywistycznej teorii nauki i darwinowskiej teorii ewolucji biologicznej gatunków, że rozwój polega z jednej strony na wzrastającym różnicowaniu się zjawisk, a z drugiej - na wzrastającym ich zintegrowaniu, uporządkowaniu i równowadze. Zmiany w kierunku wzrastającego zróżnicowania i uporządkowania, wzrastającej integracji i równowagi traktował on jako prawo rządzące rozwojem jako takim, jako zasadę i kryterium formalne wszelkiego rozwoju. Spencer utożsamiał więc rozwój z postępem.

Spencerowskie ujęcie rozwoju implikuje wszakże jego zahamowanie, bowiem z chwilą, gdy dany układ osiągnie równowagę, jego rozwój zatrzymuje się, co może zapoczątkować cofanie się (regres) i stopniowy rozpad tego, co się wcześniej ukształtowało. Według Spencera rozwój psychiczny, jest częścią całościowego rozwoju organizmu i w związku z tym jest również wyznaczony przez warunki tego organizmu, tzn. uwarunkowany działaniem czynników o charakterze biologicznym. Traktował on także zmiany rozwojowe jako zmiany o charakterze jednolitym i raczej ilościowym niż jakościowym.

Na jakościowy charakter zmian rozwojowych i autonomiczny charakter rozwoju zwrócił uwagę Hegeł, który źródła rozwoju upatrywał w ścieraniu się sprzeczności wewnętrznych i w związku z tym powstających napięciach. Uważał on także, iż rozwój zmierza ku określonemu celowi, jakim jest przekształcanie form wcześniejszych w wyższe w wyniku syntezy przeciwstawnych form wyjściowych (stanów) traktowanych jako teza i antyteza.

W filozofii współczesnej rozwój oznacza „wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu (układu), wykazujące obiektywnie stwierdzalne różnicowanie się tego obiektu (układu) pod określonym względem” (Wielka Encyklopedia Powszechna, 1967, t. 10, s. 148).

Pojęcie rozwoju zawsze więc dotyczy zmian. Często bywa ono jednak utożsamiane z jednym tylko rodzajem zmian, tj. ze zmianami o charakterze progresywnym, wartościowanymi pozytywnie. Warto jednak od razu uprzytomnić sobie, że pojęcia rozwoju i postępu tożsame nie są.

Rozwój oznacza ciąg zmian (przemian, przekształceń) o określonym ukierunkowaniu niezależnie od tego, czy ich kierunek oceniany jest pozytywnie, czy nie. Postęp oznacza zmiany prowadzące od stanów prostszych, niższych, mniej doskonałych do stanów wyższych, bardziej złożonych, doskonalszych. Zmiany o charakterze progresywnym z reguły są wartościowane pozytywnie.

Wiele uwagi w dyskusjach filozoficznych poświęcono też kwestii charakteru zmian rozwojowych, a w szczególności próbom rozstrzygnięcia, czy mają one charakter ilościowy, czy jakościowy. Kwestia ta ma bowiem znaczenie dla ujmowania ciągłości badanych zjawisk mimo zmian, jakie w nich zachodzą.

Współczesne ujmowanie rozwoju zarówno na gruncie filozofii, jak i różnych nauk szczegółowych (w tym także psychologii) tkwi korzeniami w dziewiętnastowiecznej myśli filozoficznej (Krajewski, 1977; Zamiara, 1988). Wyrastając ze wspomnianych wyżej koncepcji filozoficznych, współczesne ujęcia rozwoju odrzucają jednak zwykle szereg właściwości, jakie koncepcje te przypisywały pojęciu rozwój, takich jak np. teleologizm, czy zewnętrzne zdeterminowanie zmian. Za raczej jałowy uznają też często spór o charakter - ilościowy czy jakościowy - zmian rozwojowych.

3.2. Pojęcie rozwoju psychicznego i sposoby jego ujmowania

Psychologia rozwojowa jest nauką o rozwoju psychicznym człowieka. Pojęcie rozwój psychiczny jest Więc dla niej pojęciem podstawowym. W toku dziejów tej dyscypliny pojęcie to definiowano rozmaicie, biorąc za punkt wyjścia różne poglądy filozoficzne i koncepcje teoretyczne. Co do jednej kwestii te różne ujęcia są zgodne, a mianowicie, że rozwój oznacza zmianę. Kontrowersje obejmują jednak odpowiedzi na wszystkie podstawowe pytania, dotyczące zarówno tego, co się rozwija, jak i tego, na czym polega i jak się dokonuje zmiana.

Pojęcie rozwój psychiczny,.odnosi się.,do.'zmian,.tego.specyficznego'aikładii, jakimjest.'psychika ■' -i ^zachowanie - się "człowieka,»który-% - tym - przypadku stanowi układ rewolucyjny (czyli to, co się: rozwija)-:' W psychologii współczesnej psychika jest traktowana nie jako jednolita funkcja organizmu (jak to było np. w filozofii Spencera), ale jako system (układ, struktura). System taki, stanowiący układ elementów powiązanych ze sobą różnego typu relacjami, charakteryzuje się tym, że o własnościach owych elementów decydują cechy całości, a nie odwrotnie. Gdy więc mówimy o rozwoju psychicznym, mamy na myśli zmiany i przekształcenia tego układu, jaki stanowi psychika człowieka wraz z kontrolowanym przez nią zachowaniem.

Poza tym jednak w ujmowaniu rozwoju, podobnie jak w przeszłości, można także współcześnie wyodrębnić różne podejścia. Dwa spośród nich można uznać za najbardziej znaczące i charakterystyczne.

Pierwsze z nich, właściwe dla pozytywistycznego nurtu nauki, a zwane m e c h a n i s t y c z n y m, bo nawiązujące do pojmowania świata na wzór mechaniki newtonowskiej, utÓżsamia^TOzwój ^vze^:-zmianami,„iktóre: .śą^? funkcją: poprzedzającychJe.zmiennych (czynników zewnętrznych czyli antece-densów, a w odniesieniu do psychiki - czynników środowiskowych lub biologicznych). Stojące na gruncie tego podejścia teorie psychologiczne zakładają, że przedmiotem- badań'psychologicznych-są (i mogą-być jako dostępne- obserwacji i możliwe: do opisania w .sposób obiektywny) .zmiany „w 'zachowaniu.-- Rozwój psychiczny .oznacza zatem w tym ujęciu ciąg zmian .w. za-chówaniu się. Zdaniem niektórych przedstawicieli tego nurtu psychologia mogłaby obyć się bez pojęcia rozwój, ograniczając się do posługiwania się kategorią zmiany i procesu, jak to czyni np. chemia (Urban, 1978).

47