62306 SNB14122

ii zjawisko przymusu w procesie wychowania powinno zostać maksymalnie zminimalizowane do granic możliwości. Ale obok przymusu w zj*. ■wisku wychowania pojawiają się takie imperatywy jak karność, posłuszeństwo, dyscyplina, rzetelność, sumienność. Kategorie te są niezbyt odlegh od pojęcia przymusu. Co łączy je z przymusem, a co dzieli? Łączy z pewnością, pewien stopień podporządkowania lub jak mawia Stive Owen „dyspozycyjności”.' Lecz podporządkowanie nie musi oznaczać przymusu i zapewne nim nie jest. Jakkolwiek karność czy posłuszeństwo stawiają, wychowanka w sytuacji pewnego „rynsztunku”. Byłoby jednak wielka niedorzecznością wyeliminować z procesu wychowania takie imperatywy jak karność, posłuszeństwo, dyscyplina czy obowiązkowość, które należą do kardvnałnvch środków wychowania i stanowią:

Co uczynić, aby imperatywy te nie miały charakteru pejoratywnego, to znaczy. bv wychowanek odbierał je w pełni konstruktywnie. Są w tym zakresie różnorodne podejścia. Podejście tradycyjne przez karność lob posłuszeństwo wiązało pewna, „gotowość” wychowanka do wypełnienie zadań hib przejęcia pewnej postawy duchowej. Tymczasem amerykańsfc pedagog Richard Person sugeruje, aby imperatywy wychowawcze sprowadzić do poziomu „emancypacji”. Badacz ten mówi wprost o „prawach wychowanka” (a toster — child right).

Okazuje się, że te same kategorie i pojęcia wychow ania mogą posiadać rozmaity sens, pełnić rozmaitą rolę i spełniać odmienne funkcji wychowawcze. Tradycyjnie przez pojęcia „karność”, „posłuszeństwo* „obowiązkowość” rozumiało się w procesach wychowawczych pewien rodzaj „dyspozycyjności” wychowanka. Gotowość do wypełnienia określonych przez pedagoga poleceń lub zadań. Kategoria karności różni r.; od pojęcia posłuszeństwa. Karność oznacza samodyscyplinę (Selbsdyszi-piin). Żywym „okazem” takiej samodyscypliny był na przy kład Immacu-el Kanv Tymczasem posłuszeństwo jest czymś odmiennym od karności Posłuszeństwo oznacza, lub też jest wyrazem pewnej skłonności do uznania stanowiska pedagoga. Posłuszeństwo wbrew ocenom nazistowskiego pedagoga Rudolfa Hoffmanna nie jest „ślepym" podporządkowaniem, leb bezkrytycznym wykonywaniem poleceń. Wręcz przeciwnie, jest świado-ma_ postawa, wychowanka, o ile został on wcześniej o posłuszeństwie przekonany.

R. Efiehard odróżnia w swojej twórczości dwa odrębne pojęcia a mianowicie Gehorsam (posłuszeństwo) oraz Kadarergehorsam (posr.-szeńsrwo śiepe, za wszeika,cenę).'‘ Z tego pow odu w tej pracy będziert;-

mówili jedynie o Gehorsam, a więc o posłuszeństwie, które jest następstwem procesu wychowawczego, a nie rezultatem przymusu. Posłuszeństwo powinno być nie tylko rezultatem procesu wychowania, lecz powinno mieć swoje granice. Dlatego Gehorsam (posłuszeństwo) odróżnia się od Befehl (rozkaz). Rozkaz jest pewną odmianą posłuszeństw a, lecz tego rodzaju posłuszeństwo nie wynika z przesłanek racjonalnych czy motywacji wychowawczej, tylko stanowi wyraz narzucenia czyjejś woli lub wynika z jakiejś klauzuli regulaminowej. W sensie wychowawczym posłuszeństwo jest rezultatem pracy pedagoga. W tym znaczeniu imperatyw posłuszeństwa jest pożądany w procesie wychowania. Zatem posłuszeństwo w humanistycznym sensie powinno być „konsensusem” między pedagogiem a wychowankiem jako przejaw obopólnego i dobrowolnego rozumienia się, to jest wychowanka i pedagoga.

Przejdźmy teraz do imperatywu - „karność". Kategoria ta jest owocem pracy wychowawczej. Jest pojęciem najszerszym ze wszystkich imperatywów. Karność oznacza bowiem samodyscyplinę, obowiązkowość, sumienność i odpowiedzialność za swoje czyny, zachowania i postawę moralną Można zatem powiedzieć, Ze karność stanowi finalny produkt procesu wychowania. Karność (Zucht), powiada Bruno Huber, oznacza „die barie Schule” (twardą szkołę), które „wyposaża wychowanka we wszelkie atrybuty wychowawcze takie jak: punktualność, obowiązkowość, rzetelność, porządek i posłuszeństwo”." Z dotychczasowych rozważań wynika więc, że imperatywy wychowawcze spełniają doniosłą rolę w procesie wychowania. Powinny one stanowić rezultat pracy wychowawczej, wówczas funkcjonują one pozytywnie. Pozytywnie to znaczy zgodnie z normami etyczno-morainymi. W rezultacie przynoszą zadowolenie wychowankowi i społeczności ludzkiej. Imperatywy te mogą więc posiadać ludzkie oblicze, o ile mają humanistyczny wymiar. Istotą wychowania jest więc prawidłowe wykształcenie i przyswojenie imperatywów, bez których należyte wychowanie byłoby niemożliwe. Imperatywy te mogą spełniać w wychowaniu rolę pozytywną albo negatywną. Rolą pedagoga jest takie działanie, aby w trakcie wychowania zyskał) one oblicze konstruktywne.

Na zakończenie naszych rozważań zajmiemy się jeszcze zagadnieniem odpowiedzialności jako ważnego imperatywu wychowawczego. Pedagog niemiecki Hubertus von Schoenebeck pisze o tak zwanej odpowiedzialności „obezwładniającej” (Lahmende Verantwortung).^!2 Jego zdaniem często wychowawcy wymagają od wychowanków- nadmiernej odpowie-

99