70714 rozdział36

temperamencie itp. Oznacza to wówczas, iż nie rozważamy wypowiedzi jako komuni- j katu o określonej treści, lecz traktujemy ją podobnie jak zachowania, które też mogą I pełnić - jak widzieliśmy wyżej — różnorodne funkcje wskaźnikowe.

Z kolei również zachowania mogą być traktowane jako „nośniki” komunikacji, kiedy mają one ustalone konwencjami danej kultury „znaczenie” w semantycznym sensie tego : słowa. Kiedy mi ktoś macha pięścią przed nosem, to wiem, że chce mi on powiedzieć coś ; podobnego do ,Ja ci pokażę, ty łobuzie!”, a kiedy macha mi ręką przyjaźnie, też ' wiem - w przybliżeniu przynajmniej - co mi chcc powiedzieć. Są to zachowania o j wyraźnie społecznie i kulturowo określonej funkcji komunikacyjnej. Jednakże nasze gesty, postawa i zachowania wyrażają bardzo wiele naszych stanów i nastrojów nawet wtedy, kiedy nie zamierzamy o nich nikogo informować. Łatwo poznamy po innych, kiedy są smutni, a kiedy weseli, kiedy są nastawieni na działanie, a kiedy odpoezynkowo rozluźnieni. W iudzkich zachowaniach czy postawie ciała znajdziemy nierzadko wyraz i pewne ogólniejsze cechy osobowości, jak dążenie do dominacji czy podporządkowania, chęć bliskich czy dalszych stosunków z innymi itp. Współczesna psychologia próbuje coraz bardziej jednoznacznie określić „język” mimowolnych zachowań ekspresyjnych i nie iriega wątpliwości, iż zachowania te będą w coraz większym zakresie wykorzystywane jako wskaźniki w badaniach socjologicznych czy psychologicznych. Umożliwia to fakt, iż ; coraz częściej w badaniach tych posługujemy się różnymi narzędziami do rejestrowania ■ sytuucji czy ciągów zachowań na zdjęciu fotograficznym, taśmie filmowej czy taśmie j magnetowidu, tak jak zbierając wypowiedzi, coraz częściej zapisujemy jc na taśmach j magnetofonowych.

Trzecią wyróżnioną tu kategorią wskaźników są przedmioty materialne. Dla niektó- j rych nauk społecznych — na przy.dad dla archeologii - ta kategoria wskaźników jest I kategorią podstawową; z niektórych kultur nie zachowały się żadne informacje pisemne i jedynym świadectwem życia społecznego i zachowania się ich członków są pewne trwałe ( przekazy materialne (ślady budynków, resztki narzędzi itp.). Nie muszę tu podkreślać, | jaką wspaniałą „baterią wskaźników” dla ogromnego zestawu zjawisk jest dla archeologa nowo odkryte śmietnisko sprzed kilkudziesięciu wieków. W innych naukach społecznych wskaźniki te pełnią rolę mniej istotną, lecz też doniosłą. Traktując przedmioty materialne i zdarzenia, którym one podlegały, jako wskaźniki rzeczowe, opierać się i możemy na przesłankach dwojakiego rodzaju. Związek wskaźnika z indicatum może być zagwarantowany albo przez pewne prawidłowości natury przyrodniczej, albo przez „znaczenie”, jakie danemu przedmiotowi czy zdarzeniu nadają wyobrażenia członków ! zbiorowości. Dział wodny może być wskaźnikiem istnienia bariery utrudniającej ; kontakty społeczne w danej epoce, jeśli przechodzenie go wykraczało poza ówczesne możliwości komunikacyjne. Klimat czy środowisko biologiczne stanowią naturalne ramy dla działalności kultur pierwotnych, wyznaczając w niemałym stopniu zewnętrzne kształty ich funkcjonowania, i dlatego znajomość ich bywa przesłanką do daleko idących wnioskowań o życiu społecznym grupy. Długotrwały brak żywności może być wskaźnikiem biologicznego wyniszczenia zbiorowości. Częściej przedmioty materialne inlere- : sują nas w swym aspekcie „znaczącym” — często jako symbole pewnych sytuacji czy : grup - i wówczas wnioskowanie wskaźnikowe wymaga znajomości odpowiednich j „społecznych definicji” tych przedmiotów.

Przedmioty materialne rozpatrywane jako wskaźniki zmiennych socjologicznych [

mogą nas interesować również jako skutki postaw i zachowań ich twórców i jako bardziej pośrednie skutki warunków społecznych, w jakich ci twórcy działali. Tak na przykład obrazy van Gogha interesować nas mogą jako odzwierciedlenie świata przeżyć wewnętrznych artysty, obrazy Rubensa jako wskaźniki wzorów i wartości kultury baroku, piramidy egipskie - jako świadectwo zdolności mobilizacyjnych pewnych kultur o stosunkowo słabej technologii. Przedmioty materialne mogą też nas interesować jako przyczyny odpowiednich postaw i zachowań. Wiedząc o rozpowszechnieniu w danym Społeczeństwie bazy technicznej środków masowego przekazu, wnioskujemy z kolei, iż w społeczeństwie tym dość powszechny jest zespół postaw i zachowań określanych mianem kultury masowej. Przedmioty materialne mogą też być wskaźnikami postaw i zachowań tylko jako korelaty pełnienia pewnych ról, posiadania pewnych pozycji w grupie czy przynależności grupowej. Hełm korkowy na głowie był przez długie lata dość niezawodnym wskaźnikiem zarówno określonej mentalności, jak też i określonego zespołu zachowań, składających się na stereotyp „Anglika w koloniach”. Wreszcie możliwe są jeszcze bardziej skomplikowane łańcuchy wnioskowań wskaźnikowych - takie na przykład, w których od obserwacji pewnego wytworu przechodzi się do pewnych cech osobowości twórcy, by z kolei wyciągać wnioski o typie zachowań ludzi, którzy w określony sposób ukształtowali osobowość twórcy. Granice interpretacji zjawisk obserwowanych jako pośrednie rzeczowe wskaźniki ważnych zmiennych socjologicznych określa jedynie pomysłowość badacza i jego wiedza, która pozwala oszacować zasadność poszczególnych hipotez wskaźnikowych.

13. Problemy i miary trafności wskaźników

W badaniach społecznych (z konieczności bądź dla wygody) posługujemy się wskaźnikami, które wobec zjawisk nas interesujących rzadko tylko pozostają w relacji tożsamości. Częściej zdanie wprowadzające wskaźnik albo jest jedynie definicją częściową danego zjawiska, albo zakłada, iż wskaźnik pozostaje wobec indicatum w empirycznej czy „inlerencyjnej” zależności. Fakt ten sprawia, że podejmując badania, musimy postawić pytanie: jak się mają do siebie zakresy pojęć wskaźnika i indicatum, pojęcia te bowiem rzadko bywają równoważne. Relacje zakresowe między wskaźnikiem a zjawiskiem przezeń wskazanym mogą być (podobnie jak relacje między definicją częściową a definicją w pełni obejmującą treść pojęcia'¹⁵) dość różnego rodzaju. Zakres wskaźnika może być identyczny z zakresem indicatum, może się zawierać w zakresie indicatum, może się z tym zakresem przecinać, wreszcie zakres wskaźnika może zawierać w sobie zakres indicatum. Jeśli na razie klasę wskaźników i klasę zjawisk przez nie wskazywanych ograniczymy tylko do takich, które bądź występują, bądź nic występują, ale nie mogą być we wnioskowaniu wskaźnikowym rozpatrywane ze względu na swą intensywność, relacje zakresowe wskaźnika i indicatum możemy charakteryzować wprowadziwszy trzy różne miary wartości wskaźnika dla identyfikacji indicatum lub inaczej — trzy różne miary trafności wskaźnika dla indicatum. Scharakteryzujemy je najpierw dla sytuacji skrajnych.

Por. paragraf 6 lego rozdziału.

1 n-f