70794 S7303094

452

BRAKSENSU

Po raz pierwszy .woje poghtdy „a ■ sensu w psychoterapii Fraekl rentowa! w £fe Pityctofog „_m ^ fonamtmtionslager (Psychy tS£S (yj ym).    pierwszej części ksi&kl opisuje swoją ponurą egzystencje w Ausdtwite

od roku 1943 do 1945, a dalej przedstawia system terapii oparty na odkryciu, że trwałe poczucie sensu życia miało zasadnicze znaczenie dla przetrwania w obozie koncentracyjnym. Książka, którą pisał na skrawkach papieru zdobytych w obozie, dostarczyła mu poczucia sensu, a zatem racji dla przetrwania. Odtąd sensem żyda Frankla stało się „pomagania innym w odnalezieniu ich sensu"⁶⁷.

Podstawowe założenia. Franki rozpoczyna od zanegowania podstawowego freudowskiego prawa motywacji - zasady homeostazy - zgodnie z którym organizm ludzki nieustannie zmierza do utrzymania wewnętrznej równowagi. Zasada przyjemności służy utrzymaniu homeostazy, a jej podstawowym celem jest usuwanie napięcia. W pierwszym okresie życia działa jawnie i bezwstydnie; później, w miarę dojrzewania człowieka, gdy zasada rzeczywistości zaczyna wymagać odroczenia lub sublimacji gratyfikacji, jej działanie staje się bardziej zamaskowane.

Problem z teorią, która zakłada istnienie jakiegoś wbudowanego popędu (to znaczy „popędu przyjemności" albo „redukcji napięcia") polega na tym, że jest ona ostatecznie i niszcząco redukcjonistyczna. Zgodnie z takim poglądem człowiek jest „niczym innym jak..." (tu należy umieścić którekolwiek z nieskończonego wachlarza sformułowań). Ulubione sformułowanie Frankla brzmi. „Człowiek jest niczym innym jak złożonym mechanizmem biochemicznym napędzanym silnikiem, który komputerom o olbrzymiej pojemności pamięci dostarcza energii do przechowywania zakodowanej informacji"⁶⁸. Odpowiednio, miłość czy altruizm, czy poszukiwanie prawdy lub piękno jest „niczym innym jak wyrazem tego bądź innego podstawowego popędu wymienianego w dualistycznej teorii. Z takiego redukcjonistycznego punktu widzenia - wskazuje Franki - „wszystkie kulturowe wytwory ludzkości stają się w istocie produktami ubocznymi dążenia do uzyskania osobistej satysfakcji"⁶*.

Nacisk na redukcjonizm w psychologii ma istotne implikacje dla terapii. Zachowanie człowieka często jest motywowane siłami nieświadomymi, a zadanie terapeuty polega na odsłonięciu przed pacjentem ukrytej psychodynamiki. Franki wszakże twierdzi (moim zdaniem całkiem słusznie), że w pewnym momencie należy przerwać to odsłanianie. Materializm (to znaczy wyjaśnianie tego, co wyższe' tym, co niższe) często nie docenia pobudek. Wolontariusze Korpusu Pokoju - by się posłużyć jednym przykładem - nie zawsze wybierają tę służbę z powodów samolubnych. Ich pragnienie służenia innym nie wymaga „niższego" bądź „gM⁵' szego" uzasadnienia; odzwierciedla ono wolę sensu, sięganie poza siebie, by zna* leźć i wypełnić cel żyda.

Franki - a z nim wielu innych (na przykład Charlotte Buhlei* i Gordon A»'

^nie IPKll

ego życia. Człowiek - powiada Franki - potrzebuje

BRAK SENSU

453

„nie stanu pozbawionego napięcia, lecz dążenia do jakiegoś celu, który jest jego wart, oraz walki o ten cel"⁷². „Cechą konstytutywną istoty ludzkiej jest ciągle wskazywanie na coś poza nią samą i dążenie do tego"'⁷³.

Inne ważne zastrzeżenie, jakie Franki wysuwa pod adresem nietranscen-dentnego, opartego na zasadzie przyjemności poglądu na motywację człowieka, wiąże się z obserwacją, że tego rodzaju działanie jest samo przez się skazane na niepowodzenie. Im bardziej człowiek poszukuje szczęścia, tym bardziej mu ono umyka. Spostrzeżenie to (które wielu filozofów nazywa „paradoksem hedonistycznym"⁷⁴) doprowadziło Frankla do stwierdzenia: „Szczęście wynika; nie można do niego dążyć". (Alan Watts ujmuje to tak: „Tracisz je tylko kiedy go szukasz"⁷⁵). Przyjemność nie jest zatem celem ostatecznym, lecz produktem ubocznym poszukiwania sensu.

Swoją orientację Franki nazywa „trzecią" wiedeńską szkołą psychoterapii:

Zgodnie z logoterapią dążenie do znalezienia sensu w życiu jest u człowieka najpotężniejszą siłą motywującą. To dlatego mówię o „woli sensu" w odróżnieniu od zasady przyjemności (lub, jak moglibyśmy również powiedzieć, „woli przyjemności"), wokół której się koncentruje psychoanaliza freudowska, jak i w odróżnieniu od „woli mocy", na którą kładzie nacisk psychologia Adleriańska⁷®.

Gdzie indziej (idąc za sugestią Aarona Ungersmy⁷⁷) stwierdza, że podstawowa siła motywująca człowieka podlega rozwojowi i że trzy szkoły wiedeńskie odzwierciedlają tę ewolucję: „Freudowska zasada przyjemności jest zasadą wiodącą u małego dziecka; Adleriańska zasada mocy — u nastolatka; a wola sensu jest najważniejsza u człowieka dojrzałego"⁷®. Franki dba o to, by odróżnić popędy (na przykład seksualny czy agresywny), które popychają człowieka od wewnątrz (hądź, jak tego na ogół doświadczamy, z dołu), od sensu (i wartości zawartych ^,fnplicite w systemie sensu), który pociąga człowieka z zewnątrz. Jest to różnica Między popędem a dążeniem. W naszej najprawdziwszej istocie, w tej części, któ-^ra czyni nas ludźmi, a nie zwierzętami, nie jesteśmy we władzy popędów, lecz ak-Pjyńię dążymy do jakiegoś celu. Dążenie, w przeciwieństwie do bycia popycha-zakłada nie tylko to, że orientujemy się na coś poza nami samymi (to znaczy P^r£ekraczamy siebie), lecz również, że jesteśmy wolni — wolni, by akceptować lub °*hzucać cel, który nas czeka. „Dążenie" oznacza orientację na przyszłość: nie ^°Pychają nas nieprzeparte siły przeszłości i teraźniejszości, lecz ciągnie nas coś, **ia się zdarzyć.

Sens — twierdzi Franki — jest istotą życia. Był istotą przetrwania w Auschwitz ^t istotą dla wszystkich ludzi we wszystkich czasach. Cytuje przeprowadzone

p. * Stanowisko Frankla popiera wielu fenomenologów, poczynając od Franza Brentano, a późni ' .    Huaserla, który odkryŁ i* świadomość jest za wsze „intencjonalna": zawsze jest naklorow ^

ⁿ* co* poza sobą. Człowiek jest zawsze świadom czego* poza sobą samym.