72931 P3140059 (2)

118

ta pomocą Mjpromiennych pąków żeber. Monumentalna forma przekryci* przestrzeni architektonicznej zredukowana została tutaj do mikroskopijnych rozmiarów. 7. kolei atutowa balustrada przesłaniająca eraporowy ganek przy ścianie zachodniej z bogatymi, pinaklowo-wimpergowymi zwieńczeniami, pokazuje odwrotny proces: monumentallzację drobnych form ornamentalnych, charakterystycznych dla prac złotniczych

Podobny sposób pojmowania struktury architektonicznej prezentuje zewnętrzna elewacja XIV-wiecznej części wschodniej. Dolna część, odpowiadająca kryptowej kondygnacji kaplicy św. Anny, potraktowana została jako cokół pozbawiony jakichkolwiek podziałów architektonicznych, i wyjątkiem otworów na portale i niewielkie okna. Wyżej rozmieszczony został poziomy pas węższych arkadek zwieńczonych motywami wimpergowym: i pinaklowymi. Podziały tej strefy przenikają w rejony wyższej kondygnacji. W ten sposób architektoniczna struktura górnej kaplicy ukazuje się spoza wimpergowych i pinaklowych zakończeń strefy niższej. Zarówno skarpy, jak i bogato profilowane otwory okienne wyrastają z tej poziomej, dekoracyjnie motywami architektonicznymi podzielonej strefy. Zasada przenikających form została tu zrealizowana nie tylko zazębianiem się podziałów niższej kondygnacji ze strukturą wyższej. Poziomy pas arkadowań o wimpergowo-pinaklowych zwieńczeniach pełni rolę łącznika między cokołową, dolną kondygnacją kaplicy św. Anny a kondygnacją górnej kaplicy. Partia ta w rzeczywistości odpowiada dolnej strefie we wnętrzu górnej kaplicy, pełni więc i na zewnątrz rolę jej cokołu. W podobny sposób jak we wnętrzu, strefa cokołowa kaplicy górnej określona jest za pomocą drobnych podziałów, podczas gdy wyższa określona jest formami bardziej monumentalnymi. Równocześnie jednak poziomy pas stanowi również swego rodzaju bogate zwieńczenie surowych elewacji dolnej kondygnacji. Pełniąc tę podwójną rolę, wiąże ze sobą tak różne formy obu kondygnacji. Tak więc przejście od płaszczyzny do struktury dokonuje się poprzez strefę ornamentu. Jest on wobec tego nie tylko dekoracją, ale i stanowi wstępną strukturali-zację elewacji zewnętrznej. Zestawienie trzech różnie kształtowanymi stref w jedną, spójną całość pokazuje, iż ściana zewnętrzna nie jest traktowana płaszczyznowo, ale trójwymiarowo, o pewnej głębokości, którą pokasuje się w kilku cofających się ku górze planach. Ukazywaniu coraz większej głębokości ściany towarzyszy podkreślenie wartości strukturalnych. Wprowadzone przez Jantzena pojęcie ściany diafanicznej, w wypadku kaplicy małborskiej bardziej właściwe jest dla kształtowania elewacji zewnętrznej aniżeli we wnętrzu.

Relacje między płaszczyzną, ornamentem d strukturą, jakie zachodzą w elewacjach kaplicy małborskiej w latach trzydziestych XIV wieku, nie są jeszcze w tym czasie typowymi kategoriami myślenia architektomcz-

nogo na terenie państwa krzyżackiego Jedynie w formach nczytów wprowadzono efekty wynikające z relacji między wartościami strukturalnymi a ornamentalnymi. Elementy nowego kształtowania architekto* I nictnego fprmy elewacji zewnętrznych wprowadzono w kościele św. Jakuba w Toruniu •*, z jego jednak form nic da się wywieść specyficznego ukształtowania całej elewacji i bryły kaplicy małborskiej.

Szukając źródeł kształtowania elewacji zewnętrznych kaphry jjSSŚBot-skiej, odwołać się trzeba znów do obiektów związanych ze (tyłem dworskim Paryża w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIII wieku. Trój-kondygnacyjny system podziału elewacji zewnętrznych spotykamy również w Sainte Chapelle. Obie jednak dolne strefy odpowiadającą dołami kaplicy i kondygnacji cokołowej w górnej pokazane zostały jako wyodrębnione, ustawione nad sobą strefy cokołowe. Nowe, formalne rozwiązanie strefy cokołowej wprowadzi! w północnym transepeie paryskiej Notre Damę, Jean de Chelles, działający przy tym obiekcie od r<Au 1246 lub 1247 ^M. W dziele swym kontynuuje zarówno doświadczenia ostatniego mistrza Saint Denis, jak i przede wszystkim Hugona Lzbergiera nowatorską myśl kompozycji zachodniej fasady kościoła Saint Nicaise w Heim". W dolnej części fasady wprowadził Hugo poziomy pas siedmiu wnęk zwieńczonych wimpergami, spoza których dopiero wyrasta trójdzielna, obramowana skarpami zasadnicza struktura fasady. Wimpergowe szczyty dolnych wnęk, usytuowane w przednim planie, zazębiają się z podziałami górnej kondygnacji. Skarpowa struktura ukazana jest nie cd poziomu terenu, a wyłania się dopiero sponad wimpergowego pasa. Podobną zasadę przyjął Jean de Chelles w północnym transepeie paryskiej Notre Damę. Skarpowy system konstrukcyjny uwidocznił się w zestawieniu węższych, na skarpach usytuowanych arkad, t szerszymi na płaszczyźnie ściany między portalem a skarpami. Zestawiając szersze z węższymi wimpergami, śmiało kontrastował kąty ich nachylenia. Tego rodzaju przesłona w dolnej części podkreśla głębię w kształtowaniu elewacji, wzajemne oddziaływania między elementami pierwszego i drugiego planu. Bogatemu rozwiązaniu strefy cokołowej w elewacji zewnętrznej towarzyszy próba architektonicznego ukształtowania dolnej partii szczytowej ściany transeptu od strony wnętrza. Wprowadzone zostały tu ślepe arkady powtarzające wykrój arkad międzynawowych, ich luki zaś wypełniają mnswerki powtarzające motywy z okien sąsiadującego rzędu kap-lic północnych. W ten sposób artykulacja dolnej ściany transeptu wiąże ją z formami przestrzeni otaczających, zaznaczony też zostaje związek między strukturą ściany widzianej od wnętrza i od zewnątrz

" T. M rocike, Architektura gotycka.. . | IM i on.

^M R. Branner. St Łotli and the tfourt StyU..., s. 16.

* Ibidem, s. 77.