75294 img211 (7)

1.6. Cykl życiowy i etapy rozwoju społecznego pszczół 5 3

i rudonogi. Po kilkudniowym intensywnym odżywaniu się pyłkiem i nektarem, samice zaczynają szukać miejsc na założenie gniazd. Po znalezieniu odpowiedniego miejsca na gniazdo, np. w opuszczonej norce myszy polnej lub nornika, samica przystosowuje je do swych celów. Podobnie jak pszczoła miodna, ze znajdujących się na odwłoku gruczołów, zaczyna wydzielać wosk w postaci cienkich płytek. Z tego materiału na dnie gniazda buduje pierwszą komórkę w lórmic płytkiej czarki. Umieszcza w niej grudkę pyłku i składa 8-14 jaj, po czym komórkę zasklepia. Mniej więcej w tym samym czasie królowa buduje również przy wejściu do gniazda dużą komórkę z wosku, służącą do przechowywania zapasów nektaru. Matka, wychowująca wczesną wiosną pierwszy czerw, ogrzewa go własnym ciałem. Heinrich (1974, cyt. za Brianem 1986) wykazał, że samica zdolna jest utrzymać ciepłotę swego ciała na poziomie 31-38^HC. Pozwala jej to na ogrzanie rozwijających się larw do 25°C przy temperaturze otoczenia 5°C i do 33°C przy temperaturze zewnętrznej 30°C, co oznacza, że trzmiele są zdolne do termoregulacji. Po 3-4 dniach z jaj wylęgają się larwy i odżywiają się pyłkiem, na którym leżą. Żyjące we wspólnej komórce larwy w końcu snują oprzędy poczwarczych kokonów. Matka tymczasem zbiera z nich wosk, pozostawiając oprzędy nagie. Zostaje on zużyty do budowy następnych komórek. Wosk trzmieli jest miękki, nieprzeźroczysty, barwy żółtobrunatnej do ciemno-brązowej. Po wygryzieniu się robotnic kokony służą często do magazynowania nektaru i pyłku. Okres rozwoju od jaja do wyjścia robotnicy trwa ok. 20 dni. Pojawiające się w gnieździe pierwsze robotnice pomagają królowej w rozbudowie gniazda i w opiece nad dalszym potomstwem. Robotnice wylatują po pokarm już po 1-2 dniach życia. Odtąd matka zajmuje się tylko składaniem jaj i pracą w gnieździe, które rozrasta się bardzo szybko; zwiększa się też liczba nowych robotnic, teraz już większych, bo lepiej wykarmionych. W połowie lata pojawiają się pierwsze młode samice. Równocześnie lub nieco wcześniej wylatują również samce, które w przeciwieństwie do trutni pszczelich są samowystarczalne, tzn. odwiedzają kwiaty i zbierają nektar. W zachowaniu godowym występują pewne różnice gatunkowe.U niektórych samce latają wokół wejścia do gniazda, czekając na pojawienie się młodych królowych, u innych zaś samce obierają sobie jakiś wystający przedmiot, np. kwiat, i latając w pobliżu lub sie-dząc na nim oczekują na przelatującą samicę. Jeszcze inne znaczą przedmioty kropelkami substancji zapachowej i wzdłuż tak naznaczonych dróg oczekują na zbliżenie się królowych. Połączone w locie pary opadają na ziemię lub rośliny, gdzie odbywa się dalsza kopulacja przez okres 1 minuty (u trzmiela rudonogie-go) do kilku godzin (trzmiel ziemny i kamiennik). Po kopulacji samce żyją dalej, matka zaś może łączyć się kolejno z kilkoma samcami. Młode matki po locie godowym nie wracają do gniazda macierzystego, lecz szukają sobie odpowiedniego miejsca na przezimowanie. Zimują w ziemi, pod mchem lub w wypróch-niałych drzewach. Przeważnie każdy gatunek jest przywiązany do określonego typu miejsca zimowania, np. trzmiel ziemny buduje komory hiberancyjne pod powierzchnią ziemi, a trzmiel paskowany w spróchniałym drewnie. Cykl życiowy rodziny trzmieli obrazuje Ryc. 1.6.3.2.a.

Ryc. 1.6.3.2.a. Cykl rozwojowy rodziny trzmiela (wg Heinricha 1979)

Trzmiele, łącznie z rodzajem Apis i pszczołami bezżądłowymi tworzą rodzinę Apidae. Wśród społecznych pszczół tej rodziny zajmują dość niską pozycję. Brak u nich bardziej efektywnych mechanizmów regulacji, np. wśród robotnic brak rekrutacji (tańców informacyjnych). Trzmiele mają jednak pewne bardzo wyspecjalizowane cechy społeczne, obok dość prymitywnego pod innymi względami zachowania. Dla przykładu Bombus pascuorum (Scop) potrafi utrzymać temperaturę gniazda na poziomie około 30°C. Ponadto u trzmieli występuje duże /różnicowanie komórek woskowych, na co szczególnie zwraca uwagę Miche-ner (1964), co świadczy o zaawansowanym rozwoju. W Tabeli I.6.3.2.B. zestawiono niektóre cechy społeczne trzmieli z bardziej zaawansowanymi cechami najwyżej zorganizowanego społeczeństwa pszczoły miodnej.

Na świecie żyje ponad 300 gatunków trzmieli (Alford 1975). W Polsce występują 24 gatunki. Istnieją wprawdzie wzmianki o 5 dalszych, ale wymagają potwierdzenia. Z wymienionej liczby 4 gatunki pospolicie występują w całym kraju: trzmiel ziemny - (B. terrestńs L.), gajowy - (B. lucorum L.), kamiennik -(//. lapidańus L.) i rudy - (B. pascuorum Scopoli). Po bliższe informacje na lemat gatunków występujących w Polsce trzmieli, ich biologii, morfologii i eko-