75434 IMG34 (5)

A('ll KI.(MIS

silao.sa. pierwszego Greka, który wylądował na ziemi trojańskiej,

'. - jest również imieniem nadanym precz Nonnosa w Opowieściach Oioniry/skich towarzyszowi boga. Ten Aehntcs miał być Tyrreńczykicm. cw

l.V«| i. I I20«c.;0v. III 60.1. Schol in II II 701; 1 im ,,,/ /,v ipiś. \l $21 (/ iuf, p. Itftk I .vi. iw. 2J0 n. 2. Nonn. XIII309; XXXVII .190 MC.

ACHELOOS ('A^sA^Oy) - nazwa rzeki w Etolii, rzeki nąjwiększej w Grecji, oraz imię boga lej rzeki. Uważa się go za syna Okeanosa i Telhys, (j. jednej z nąjstars/ych par. jakie znąją greckie teogonie ( — 11 ran as). Acheloos uchodził za najstarszego spośród Irzech tysięcy swych braci-bóstw rzecznych.

Rozmaite mity uważają niekiedy Acheloosa za syna Heliosa (jednego z „tytanów") i Ziemi albo też za .jednego z synów Posejdona. Opowiada się wówczas, że początkowo rzeka nazywała się Forbas. ale raz. Achc-loos, przechodząc przez nią, zastał zraniony strzałą, która go uśmierciła. Wpadł do rzeki i ta przyjęła imię lic rosa. Przypisuje mu się rozmaite miłostki, czy to z Melpomeną, z którą miał córki syreny, czy to z innymi muzami; był uważany również za ojca wielu źródeł, źródła Pcjrene w Koryncie, źródła Kastalii w Delfach, źródła Dirke w Tchach. Kalliroc (Piękne Źródło), która poślubiła Alkmeona, uważana jest za córkę Acheloosa. ale nie wymienia się imienia jej matki ( • Alkmeon, — Akarnan).

Acheloos jest związany z serią prac Heraklesa: bliski sąsiad Ojncusa. króla Kalydonu w Etolii. poprosił o rękę jego córki Deja ni ry. Otóż, jako bóg rzeczny, Acheloos posiadał dar przemiany i mógł przybierać postaci..ja kie zapragnął: raz byka. raz potwora itd. Ten dar metamorfozy przerażał Dejanirę, która martwiła się. że może mieć tak uciążliwego małżonka. Wiec gdy na dworze Ojncusa zjawił się Herakles i poprosił ojej rękę. zgodziła się natychmiast. Jednakże Herakles musiał ją odbić Acheloosowi, który niełatwo dał się odtrącić. Wywiązała się walka między obu rywalami. Acheloos wykorzystał wszystkie swoje możliwości. Herakles całą swoją silę. W czasie walki Acheloos przemienił się w byka. Herakles urwał mu jeden z rogów. Wówczas Acheloos uznał się za pokonanego i poddał się. Odstąpił Heraklesowi prawo poślubienia Dcianiry. ale zażądał zwrotu rogu. W zamian ofiarował mu róg kozy Amaltei, karmicielki Zeusa ( - Amalteja), który dostarczał obfitości kwiatów i owoców. Inni autorzy utrzymują, że ten cudowny róg byl rogiem samego Acheloosa.

Właśnie tej cudownej działalności boga przypisuje się utworzenie wysp Echinad. które leżą przy ujściu rzeki. Gdy cztery nimfy z tej krainy składały ofiary na brzegach Achcloosu. zapomniały wśród innych bogów wy mienić boga rzeki. Ten w złości spiętrzył sw oje wody i porwał nimfy do morza, gdzie stały się one wyspami. Piąta wyspa z tej grupy. Perimele. była młodą dziewczyną, którą bóg pokochał i uwiódł. Ojciec Perimele, Hippodamas, rozgniewany na córkę, wrzucił ją do rzeki, w momencie gdy wydawała na świat dziecko. Na prośbę swego kochanka, młoda kobieta została przez Posejdona przemieniona w wyspę.

Dzisiaj rzeka Acheloos nosi nazwę Aspropotamo (w pada do Morza Jońskiego u wejścia do zatoki Patras). as

Ho. II MO. Mkt V 18.10; Sen . in Vef» Urorg I 8; MaL. p. 164;

1’rop 1129. 99;Ov. Mrl. VIII 550n.;//. XXI194; Apd. Blbl. I 9.4;7,10:111 7.9. A R IV 896; Pnu*. II 2.3; X 8,9; E. Hu 919; Apd. Bib! I 8.1; S. 7> 9 n..D.S IV35. 9 n ; D. Clir. ot 60: llyg. Fab. 3l;Ov. Afrl VIII 577n.; IX I

IV

ACilERQN|T| ( Axeptov) - Pojawiający się pierwszy raz w Odysei opis Podziemia wymienia rzekę Acheront, obok Pyrifłcgetontu i Kokytosu. Achcront jest rzeką, przez którą muszą przeprawić się dusze, aby dotrzeć do Krainy Zmarłych. Przewoźnik, -* Charon, ma za zadanie przeprawiać te dusze z jednego brzegu na drugi. Wody rzeki są niemal nieruchome; jej brzegi zarośnięte trzcinami i zamulone.

Tradycja przedstawia Achcronta jako syna Ziemi (Gai) skazanego na pozostawanie pod ziemią, co miało być karą za stare przewinienie: w czasie walki między olimpijczykami i gigantami, Acheront zgodził się napoić gigantów wycieńczonych walką.

Acheront spłodził z Orfne, nimfą Ciemności, albo też z Gorgyrą -* Askalafosa, młodzieńca przemienionego przez Demetrę w sówkę

W Epirze, na zachodnim wybrzeżu istniała rzeka zwana Acherontem Grecji lądowej; przepływała dziką krainę i na pewnym odcinku znikała w głębokiej szczelinie. Gdy pojawiała się ponownie w pobliżu ujścia, tworzyła niebezpieczne bagnisko w pustym krąiobrazic. Fałszywa etymologia (która wy wodziła jej nazwę do greckiego słowa oznaczającego „cierpienie"), jak również osobliwości rzeki Epiru przyczyniły się do powstania poglądu, że ta rzeka była związana z Podziemiem, i przenoszono do świata podziemnego cechy, które znano u niej na ziemi.

W mistycznych wierzeniach, zwłaszcza za czasów imperium rzymskiego uważano, że Acheront przepływa w pobliżu bieguna południowego, pomiędzy konstelacjami Antypodów, os

Od X 513; E. I/. . 440; Vcrg. Arii VI 295 etc.; Ov. Uri V 539; Apd. Hibl 15,3;Hdt. V 92.7;Paus. 117.5;V 14,2 n.;X 28.1 i 4 por. F. Cumom, Symbolismc tinnr .s. 55 n.; I*. Fossing. .Ir beton ol'Styx, \rkaeologiskc og kunsthistoriske Almandlingcr lilcgnedc l. Poulscn. Kobenhavn 1941.

ACHILLES ('AxiAAeóę) - Mit o Achillesie jest jednym z najbogatszych w mitologii greckiej i jednym z najstarszych. Został on rozsławiony zwłaszcza przez Iliadę, której tematem jest nie zdobycie Troi, ale gniew Achillesa, który w czasie tej wyprawy omal nie spowodował zagłady armii greckiej. W ten sposób poemat epicki, najbardziej czytany w całej starożytności. przyczynił się do spopularyzowania przygód tego herosa. Inni poeci i popularne mity też zajmowały się jego osobą i starały się uzupełnić opow ieść o jego życiu, wymyślając zdarzenia, aby wypełnić luki w opowieściach homeryckich. W ten sposób tworzył się stopniowo cykl o Achillesie, przeładowany zdarzeniami i opowieściami, często niezgodny mi, cykl. który inspirował poetów tragicznych i epickich całej starożytności aż po epokę rzymską.

Dzieciństwo. - Achilles był synem Peleusa. który panował w mieście Ftyja w Tesalii. Ze strony ojca pochodził on w linii prostej z rodu Zeusa, a matką jego jest bogini Tetyda. córka starca morskiego, Ncreusa (tab. 30). Nie ma zgodnych wersji na temat jego wychowania. Raz przedstawia się go jako wychowywanego przez matkę w domu ojcowskim, pod kierunkiem wychowawcy Fojniksa lub centaura Chejrona. a raz opowiada, jak to on, niechcący, byl przyczyną sporu pomiędzy ojcem i matką i jak to on, gdy matka opuściła

ACHILLES

3

swego męża, został powierzony opiece centaura Chej-rona, który żył na górze Pelion. Tetyda, będąc boginią, tworzyła ze śmiertelnym Peleuscm związek, który nic mógł być trwały. Zbyt duże różnice dzieliły małżonków. Jak się podaje, Achilles był siódmym dzieckiem zrodzonym z tego związku i Tetyda usiłowała u każdego z dzieci usunąć elementy śmiertelne, które zostały im dane przez Peleusa. W tym celu wkładała dzieci do ognia, co je zabijało. Przy siódmym dziecku Peleus czuwał i zobaczył Tetydę w trakcie przeprowadzania tego niebezpiecznego eksperymentu. Wyrwał jej dziecko, które miało spalone tylko wargi oraz kostkę u prawej nogi. Tetyda zagniewana wróciła na dno morza, aby żyć tam ze swoimi siostrami. Peleus ocaliwszy w ten sposób dziecko, poprosił centaura Chejrona, biegłego w sztuce lekarskiej, aby wymienił spaloną kość. Chejron odgrzebał w tym celu giganta Damysosa, który za życia byl szczególnie szybkim biegaczem, i zastąpił brakującą kość dziecka odpowiednią kością giganta. Tym się tłumaczy zdolność szybkiego biegania, która tak wyróżniała Achillesa. Inny mit wreszcie zapewnia, że w dzieciństwie Achilles byl kąpany przez matkę w wodach Styksu, rzeki Podziemia. Woda ta miała moc uodporniania na rany każdego, kto w tej wodzie został zanurzony. Jednakże pięta, za którą Tetyda trzymała dziecko, nie została dotknięta wodą magiczną i pozostała nieodporna na zranienia.

Na Pelionie Achilles znalazł się pod opieką matki centaura, Filyry, i jego żony, nimfy Chariklo. Gdy podrósł, zaczął się ćwiczyć w polowaniu i ujeżdżaniu koni, jak również w sztuce lekarskiej. Ponadto uczył się śpiewu i gry na lirze, a Chejron wpajał mu stare cnoty: pogardę dla dóbr tego świata, obrzydzenie dla kłamstwa, umiarkowanie, odporność na namiętności i na cierpienie. Karmiono go wyłącznie wnętrznościami lwów i dzików, aby mu przekazać siłę tych zwierząt, miodem (który miał dać mu łagodność i umiejętność przekonywania) oraz szpikiem niedźwiedzim. Właśnie od Chejrona otrzymał imię Achilles; poprzednio nazwano go Ligyron.

Wyprawa na Troję. - W Iliadzie Achilles decyduje się uczestniczyć w wyprawie na Troję na osobiste zaproszenie, przywiezione mu do Tesalii przez Nestora, Odyseusza i Patroklosa. Prowadzi flotę złożoną z pięćdziesięciu okrętów, na których płynął kontyngent Myrmidonów. Achillesowi towarzyszył jego przyjaciel Patroklos oraz opiekun -* Fojniks. W momencie odjazdu Peleus złożył ślubowanie, że ofiaruje rzece Sperchejos (która przepływa przez jego królestwo) włosy swego syna, jeśli wróci zdrowy i cały z wyprawy. Tetyda ze swej strony uprzedza Achillesa o przeznaczeniu, które go czeka: jeśli pojedzie do Troi, osiągnie wielką sławę, ale jego życie będzie krótkie. Natomiast jeśli zostanie, będzie żył długo, ale nie zazna sławy. Bez wahania Achilles wybrał życie krótkie i sławne. Tak głosi tradycja homerycka. Ale późniejsi poeci, zwłaszcza tragicy, opisują ten odjazd w rozmaity sposób. Opowiadają, że wyrocznia objawiła Peleusowi (lub Tetydzie), że Achilles ma zginąć pod Troją. Gdy była wśród Greków mowa o wyruszeniu do Agi przeciwko miastu Priama, Peleus (albo Tetyda) wymyślili, żeby ukryć młodzieńca przebierając go w stroje kobiece i umieszczając na dworze Lykomedesa, króla Skyros, gdzie Achilles żył wśród jego córek. Pozostawał tam dziewięć lat. Nazywano go Pyrra (tzn. Ruda) z powodu jego płomiennorudych włosów. W tym przebraniu Achilles związał się z Dcjdameją, jedną z córek Lykomedesa, i miał z nią syna, Neoptolemosa, tego, który później miał przyjąć imię Pyrros. Jednakże przebranie to okazało się bezcelowe: 'nie udało się zmylić przeznaczenia. Odyseusz dowiedział się za pośrednictwem wróżbity Kalchasa, że Troją nie może być zdobyta bez udziału Achillesa. Natychmiast rozpoczął poszukiwania Achillesa i zakończył je wykryciem miejsca jego schronienia. Wówczas zgłosił się na dwór Skyros przebrany za kupca i tam, przedostawszy się do komnat kobiecych, zaoferował swój towar. Kobiety wybierały przybory do haftowania, materiały. Ale Odyseusz postarał się, aby wśród tych przedmiotów umieścić drogocenną broń. Wybór „Pyrry” natychmiast padł właśnie na broń. Odyseusz nie miał żadnych trudności z przekonaniem młodego człowieka, żeby się ujawnił. Opowiada się również, że aby zmusić Achillesa do ujawnienia wojowniczych skłonności, wymyślił inny podstęp: spowodował, że nagle w kobiecej części dworu Lykomedesa dał się słyszeć dźwięk trąby. Podczas gdy kobiety przestraszone uciekły, jedynie Achilles pozostał i zażądał broni, tak silny był w nim duch wojowniczy. Tetyda i Peleus musieli się zgodzić na to, czemu nie mogli zapobiec, i nie sprzeciwiali się już więcej wojennemu powołaniu Achillesa. Przy odpływaniu z Aulidy, gdzie zebrała się flota grecka, Tetyda wręczyła herosowi boską zbroję, ofiarowaną niegdyś przez Hefajstosa Peleusowi jako prezent ślubny. Do tego dołączyła konie, które z tej samej okazji ofiarował Posejdon. Ponadto, aby po raz ostatni spróbować odwrócić przeznaczenie, dała synowi niewolnika, którego jedynym zadaniem było powstrzymać swoimi radami Achillesa od zabicia syna Apollona. Wedle wyroczni bowiem Achilles miał zginąć gwałtowną śmiercią, jeśliby sam własnoręcznie zabił syna Apollona, którego wyrocznia nie wymieniała z imienia.

Pierwsza wyprawa. - Według Iliady armia grecka dotarła prosto z Aulidy do Troi. Ale przekazy późniejsze wspominają pierwszą próbę przybicia do brzegu, która się całkowicie nie udała. Za pierwszym razem, gdy flota opuściła Aulidę, aby zaatakować Troję, obrano mylny kierunek i zamiast przybić do Troady, Grecy wylądowali dużo dalej na południe, w Mysji. W przekonaniu, że są już w Troadzie, zaczęli pustoszyć kraj. Ale Telefos, syn Heraklesa i król tego kraju, wystąpił przeciw nim. Wywiązała się bitwa. W czasie walki Achilles zranił Telefosa włócznią. Potem zorientowano się, że nastąpiła pomyłka, i Grecy wsiedli na okręty, aby popłynąć do Troi. Nie było im dane tam dopłynąć, gdyż burza rozproszyła flotę i wojsko każdej krainy znalazło się w swoim domu. Sam Achilles został rzucony na Skyros, gdzie znalazł się u boku żony i syna. I znowu Grecy się zebrali, tym razem w Argos. To właśnie tam Telefos, za radą wyroczni delflckiej, zwrócił się z prośbą do Achillesa, aby go wyleczył z rany, którą mu Achilles zadał, gdyż, wedle wyroczni, jedynie włócznia Achillesa mogła wyleczyć rany, które zadała ( -* Telefos).

Druga wyprawa.-Z Argos flota grecka popłynęła do Aulidy. Tam została unieruchomiona brakiem wiatrów, o którym Kalchas powiedział, że został spowodowany przez boginię Artemidę. Bogini żądała ofiarowania córki — Agamemnona, Ifigenii. Agamemnon zgodził się na ofiarę i, aby zwabić córkę do Aulidy bez wzbudzania podejrzeń u niej samej, ani u jej matki, Klytajmestry, wymyślił jako pretekst, że chciałby lfige-