75666 P1070333

podstawę znaczenia współczesnego stanowi! jeszcze inny odcień wyrazu; 'obdzierać korę z dębu. korować dąb'.

Stosunki między znaczeniem wyjściowym a pochodnym kształtują się szczególnie zawile w wypadku metafor żartobliwych, ironicznych, aluzyjnych Nie potrafimy dziś odtworzyć skojarzeń stanowiących podłoże użycia nazwy sikorka we wtórnej treści łapówka’ nieobcej jeszcze dziewiętnastowiecznemu uzusowi; por. „Nie wdawaj się z jurystami; ci Ich-mość diabelnie łakomi są na sikorkę”. Teat. 22. b 36; „Susceptant⁸ ten lada rzecz rozwleka na kilka arkuszy, wszystko to dla sikorki”. Tręb.

S. M. 17. L.

Im mniej uchwytne jest realne podobieństwo desygnatów nazwy — pierwotnego i wtórnego — tym szybciej następuje zatarcie związku między znaczeniami, czyli zjawisko demetaforyzacji treści pochodnej. Spora liczba wyrazów odnoszących się dziś wprost do desygnatów i będących ich podstawowymi nazwami miała kiedyś charakter obrazowy. Rzeczownik podniebienie znaczył na przykład 'sklepienie niebieskie'. W Pieśniach nabożnych Suszyckiego (XVI w.) znajduje się następujący fragment: „Cóż piękniejszego nad to podniebienie, którym Bóg swe stworzenie nakrył?” (3 N 4, L). Linde również to właśnie znaczenie uznaje za podstawowe dla wyrazu, wymieniając je na miejscu pierwszym, a jako przenośną traktuje treść 'strop, sklepienie', którą ilustruje cytatami: „Zawiesisz podniebienie z indyjskiego kamienia”. Suszyć. Pieśń 3 N 4; „Pokoik na słupach marmurowych wystawiony, wierzch swój mając abo podniebienie”. Star. Dw. 27, L. Ta treść posłużyła jako punkt wyjścia kolejnej metafory: użycia nazwy w funkcji terminu anatomicznego. Świadomość przenośnego charakteru słowa w tym specjalnym zastosowaniu znajduje wyraz nawet w definicjach osiemnastowiecznych podręczników medycznych, np. „Sklepistość w górze gęby się znajdująca”. Krup. 2, 338; „Zwierzchnia przy sklepiona część paszczęki”. Kluk. Zw. 1, 47, L. Dziś podniebienie, wobec wyjścia z obiegu wszystkich starszych znaczeń i utrzymania się tylko treści 'górna część jamy ustnej’, nie wywołuje żadnych obrazowych skojarzeń.

Analogiczny przebieg, sprowadzający się do przekształcenia dawnej treści przenośnej w znaczenie nominatywne, miała ewolucja znaczeniowa rzeczownika wyga. W XVI w. był on nazwą starego psa. Aleksander Bruckner (SE) interpretuje wyraz jako formację augmentatywną utworzoną od podstawy wyżeł. Znaczenie 'stary pies' podaje jako podstawowe Linde, ilustrując je cytatami z tekstów Reja: „Gdy mu się spać zechce, a sługa niechcący co obali (...) albo pies pod oknem zaszczeka, to już słudze kijem, a wygę obiesić”. Z wierć. 80 b; „Głód (...) cierpieć musi ¹

jako wyga pod ławą, co nigdy nie nasycona”, ibid., 104 b. Natomiast użycia wyrazu w treści tożsamej ze współczesną Linde kwalifikuje jako wtórne, wprowadzając kwalifikator zakresowy de hominę. O tym, jak diametralnie się zmieniła hierarchia znaczeń wyrazu, świadczy to, że dzisiaj przykłady zastosowania tej nazwy do psa odczuwa się jako wyrazistą przenośnię. Tak też użycia tego rodzaju (np. ..Psy miękkie czują się najlepiej w towarzystwie wygów bojowych”. Smycz. Psy 177) kwalifikuje SJP Dor.

Na ogół nie bywa dziś odczuwany wtórny charakter znaczenia 'pobudka' słowa bodziec. Dopiero przypomnienie starszych przykładów jego użyć ujawnia dawną, dosłowną treść: „Cierniową koronę na głowę Jezusowi wcisnęli i wbili aż do końca ostre one przenikające bodźce”. Sk. Kaz.

168; „(Turcy) ostrym bodźcem jako bydło do rauru na czoło (...) popychani bywają”. Orzech. Jan 46, Sł. Sz. Wyraz w tym znaczeniu trafia się jeszcze u Mickiewicza, może jako archaizm regionalny: „Na górach niegdyś była słodka trzodom pasza, dziś krzak głogu bodcami nagimi przestrasza”. Kart. 248, Dor.

Podstawowa, nominatywna dziś treść przymiotnika bezduszny pozbawiony żywszych uczuć, życzliwości dla ludzi, skostniały (bezduszny biurokrata) także kiedyś miała charakter wtórny, wyraz znaczył bowiem 'martwy’; por. „Padła na ziemię i leży bezduszna”. Morszt. 84, L.

I jeszcze jeden przykład przekształcenia Się treści metaforycznej w no-minatywną: bolączka była nazwą miejsca bolącego, zwłaszcza wrzodu,

W szesnastowiecznych poradnikach medycznych pisze się np. „Naukę masz tam, gdziem o bolączkach a guziech pisał¹'. Sień. Lek. 186; „szkrofuły, to jest bolączki pod gardłem”. Urzęd. 154, L. Ta tradycyjna, co najmniej piętnasto wieczna treść ² przetrwała niemal do naszych czasów; zaświadczona jest w tekstach ze schyłku XIX w., a i w XX w. trafiają się przykłady jej realizacji, może pod wpływem gwarowym, np. „Utworzyła mi się pod pachą bolączka wielka jak gęsie jajo”. Pięt. Białow. 84. Dor.

Przykład wyrazu bolączka nasuwa do rozważania kwestię ogólniejszą, która przez długi czas stanowiła punkt sporny w dyskusjach badaczy zajmujących się problematyką zmian znaczeniowych. Rozwój semantyczny tego wyrazu stanowi mianowicie ilustrację przejścia od znaczenia „zmysłowego”, konkretnego do treści abstrakcyjnej, pojęciowej. Chodziłoby o to, czy kierunek ewolucji „od konkretu do abstraktu” jest jednym z możliwych mechanizmów przesunięć, czy też ma charakter wyłączny. W dyskusji nad tokiem zmian metaforycznych często się powoływano na przykład systemów semantycznych w językach ludów pierwotnych. Ich słownictwo charakteryzuje się ogromną przewagą wyrazów konkretnych

91

1

Urzędnik sądowy spisujący zeznania

M

2

Nie jest to jednak pierwotne znaczenie wyrazu; w XV w. miał on jeszcze odcień procesualny 'cierpienie, ból¹.