76236 P1060876 (2)

192    Syntezo • antihzn form, czyli fleksja w działa/u

(gramatycznych) albo nieregularnych (słownikowych) jest względna. Zależy o< założonej szczegółowości opisu, a także od języka i tradycji jego opisów Cw* 7-l(| gramatycznych.

11.10. Różnice między deklinacją a koniugacją w polszczyźnie

Jak widzieliśmy, w deklinacji polskiej, zwłaszcza rzeczownikowej, istnieje znaczna liczba końcówek wspólnofunkcyjnych i wielofunkcyjnych. Gdy trzeba utworzyć formę fleksyjną. powstaje problem wyboru jednej ze wspólnofunkcyjnych końcówek. Gdy trzeba zanalizować nieznaną formę, pojawia się pytanie o funkcję, jaką pełni jej końcówka fleksyjną. a więc o charakterystykę gramatyczną danej formy.

W koniugacji - jeśli przyjąć punkt widzenia Tokarskiego — zasadniczo nie ma końcówek wspólnofunkcyjnych (najważniejszy wyjątek to -m/-ę) ani wielofunkcyjnych (nieliczne wyjątki to m.in. końcówki synkretycznych form rodzajowych w czasie teraźniejszym i przyszłym prostym oraz końcówka zerowa). Źródłem złożoności polskiej koniugacji nie są więc końcówki fleksyjne, lecz przyrostki tematowe i oboczności w tematach fleksyjnych.

Ważniejsze terminy

Synteza fleksyjną - utworzenie formy o danych współrzędnych paradygmatycznych na podstawie formy kanonicznej leksemu.

Analiza fleksyjną - zinterpretowanie danej formy wyrazowej jako reprezentującej określony Icksem i ewentualnie mającej określone współrzędne paradygmatyczne.

Końcówki wspólnofunkcyjne — różne końcówki występujące w formach o tych samych współrzędnych paradygmatycznych, bądź to alternatywnie (np. kot-u, ale kruk-owi), bądź to oboczme (np. osl-u lub osł-owi).

Końcówki wielofunkcyjne - identyczne końcówki występujące w formach o różnych współrzędnych paradygmatycznych. np. w dopełniaczu (stoł-u), celowniku (kot-u), miejscowniku (krtik-u) i wolączu (babci-u).

Formy bazowe - określone formy leksemów danej części mowy mające tę własność, że na ich podstawie można utworzyć wszystkie pozostałe formy danego leksemu za pomocą niezawodnych reguł.

Ćwiczenia

1. Następujące formy wyrazowe są homonimiczne, tzn. można je zanalizować fleksyjnie na lalka sposobów: goli, honorowi, kozic, kurzą, panie, stali, salami, stała, tonie, wolno,

_ff1trł™ deklinacją a koniugacją w polszczycie

193

fJmt, wyłam Podaj wszystkie interpretacje każdej z nich. Pierwszy przykład opracowaliśmy za ciebie:

OOŁY, przymiotnik, M, W, lp_t moi

GOUĆ, czasownik, forma osobowa, orzek, ter, o3, łp

GOL, rzeczownik, D, Im

2 Wykonaj analizę fleksyjną form podkreślonych w następującym zdaniu:

Było smaszno, a jasymje mukwijne Świdrokręlme na zegwntku wętały,

Peliczaple stały smutcholijne I zbłąkinte rykośwtslgkały

(L. Carroll, Alicja po drugiej stronie lustra, przekład M Słomczyńskiego)

Proponując formy kanoniczne, uzasadnij swój wybór analogią do jakiejś formy istniejącej w polszczyżnie (np. węiały pochodzi od WĘŻEĆ - analogicznie do leżały od LEŻEĆ). Zwróć uwagę na możliwość wielorakiej analizy tej samej formy Możesz jednak kierować się kontekstem, aby wyeliminować interpretacje, które w cytowanym tekście są wykluczone ze względów gramatycznych.

3.    Utwórz liczbę mnogą od wyrażenia: duży, ryży chłopiec. Który z wymienionych przymiotników ma nieregularną formę M lm mos?

4.    Jakie funkcje może pełnić końcówka lub przyrostek tematowy -o? Sporządź wykaz analogiczny do zawartego w 11.3.

5.    Oznacz grupy tematowe czasowników w następującym wierszu (Świdzmski 1987). Jaki możesz mieć z niego pożytek?

Czytać Jaś umie, aż krewni boleją/

Książki kupował, ciągnąc od kochanek.

Mówią te myśli sam pisywać Janek.

Lecz pisać, by tyć- głód niesie koleją

6.    Dlaczego czasowniki wymienione w 11.5 są nieregularne? Opisz meregulamości w odmianie każdego z nich.

7.    Wymień formy bazowe czasowników RYSOWAĆ, GWIZDAĆ, GRZAĆ, POMÓC, WYKRAŚĆ i w każdym z nich wskaż tematy oboczne.

8.    Wymień formy bazowe czasownika NOSIĆ i wskaż tematy oboczne Zauważ, że liczba tematów obocznych zależy od tego, czy zapiszesz je ortograficznie, czy fonetycznie.

9.    Jak wynika z poprzedniego ćwiczenia, tematy różne ortograficznie mogą być identyczne fonetycznie. Czy może być na odwrót? Przyjrzyj się pod tym kątem czasownikowi WIDZIEĆ.

10. Podaj regułę tworzenia formy 3. osoby Ip w rodzaju żeńskim czasu przeszłego na podstawie form bazowych.

Tematy do dalszych studiów

Spróbuj ułożyć wzory odmiany liczebników głównych i zbiorowych oraz zaimków liczebnych. Jeden wzór może obejmować leksemy DWA, OBA i OBYDWA, urny -leksemy TRZY i CZTERY itd. Pamiętaj sprawdzić, czy poszczególne leksemy nie odchylają

13 _ Wykłady * poMaej fleksji