Wykłady z polskiej fleksji33

192 Synteza i analiza form, czyli fleksja w działaniu

(gramatycznych) albo nieregularnych (słownikowych) jest względna. Zależy od założonej szczegółowości opisu, a także od języka i tradycji jego opisów Ćw, 7- 10 gramatycznych.

11.10. Różnice między deklinacją a koniugacją w polszczyźnie

Jak widzieliśmy, w deklinacji polskiej, zwłaszcza rzeczownikowej, istnieje znaczna liczba końcówek wspólnofunkcyjnych i wielofunkcyjnych. Gdy trzeba utworzyć formę fleksyjną, powstaje problem wyboru jednej ze wspólnofunkcyjnych końcówek. Gdy trzeba zanalizować nieznaną formę, pojawia się pytanie o funkcję, jaką pełni jej końcówka fleksyjną, a więc o charakterystykę gramatyczną danej formy.

W koniugacji - jeśli przyjąć punkt widzenia Tokarskiego - zasadniczo nie ma końcówek wspólnofunkcyjnych (najważniejszy wyjątek to -m/-ę) ani wielofunk-cyjnych (nieliczne wyjątki to m.in. końcówki synkretycznych form rodzajowych w czasie teraźniejszym i przyszłym prostym oraz końcówka zerowa). Źródłem złożoności polskiej koniugacji nie są więc końcówki fleksyjne, lecz przyrostki tematowe i oboczności w tematach fleksyjnych.

Ważniejsze terminy

Synteza fleksyjną - utworzenie formy o danych współrzędnych paradygmatycznych na podstawie formy kanonicznej leksemu.

Analiza fleksyjną - zinterpretowanie danej formy wyrazowej jako reprezentującej określony leksem i ewentualnie mającej okreśione współrzędne paradygmatyczne.

Końcówki wspólnofunkcyjne - różne końcówki występujące w formach o tych samych współrzędnych paradygmatycznych, bądź to alternatywnie (np. kot-u, ale kruk-owi), bądź to obocznie (np. osł-u lub osł-owi).

Końcówki wielofunkcyjne - identyczne końcówki występujące w formach o różnych współrzędnych paradygmatycznych, np. w dopełniaczu (stoł-u), celowniku (kot-u), miejscowniku (kruk-u) i wołaczu (babci-u).

Formy bazowe - określone formy leksemów danej części mowy mające tę własność, że na ich podstawie można utworzyć wszystkie pozostałe formy danego leksemu za pomocą niezawodnych reguł.

Ćwiczenia

I. Następujące formy wyrazowe są homonimiczne, tzn. można je /analizować fleksyjnic na kilka sposobów: goli, honorowi, kozie, kurzą, lianie. Mali. salami, sialu, tonie, walno.

wydrze, wyłam. Podaj wszystkie interpretacje każdej z nich. Pierwszy przykład opracowaliśmy za ciebie:

GOŁY, przymiotnik, M, W, lp, mos

GOLIĆ, czasownik, forma osobowa, orzek, ter, o3, lp

GOL, rzeczownik, D, Im

2. Wykonaj analizę fleksyjną form podkreślonych w następującym zdaniu:

Było smaszno. a jaszmije smukwijne Świdrokrętnie na zegwniku wężały.

Peliczaple siały smutcholijne I zbląkinie rykoświst (kały.

(L. Carroll, Alicja po drugiej stronie lustra, przekład M. Słomczyńskiego)

Proponując formy kanoniczne, uzasadnij swój wybór analogią do jakiejś formy istniejącej w polszczyźnie (np. wężftły pochodzi od WĘŻEĆ - analogicznie do leżały od LEŻEĆ). Zwróć uwagę na możliwość wielorakiej analizy tej samej formy. Możesz jednak kierować się kontekstem, aby wyeliminować interpretacje, które w cytowanym tekście są wykluczone ze względów gramatycznych.

3. Utwórz liczbę mnogą od wyrażenia: duży, ryży chłopiec. Który z wymienionych przymiotników ma nieregularną formę M lm mos?

4. Jakie funkcje może pełnić końcówka luh przyrostek tematowy -o? Sporządź wykaz analogiczny do zawartego w 11.3.

5. Oznacz grupy tematowe czasowników w następującym wierszu (Świdziński 1987). Jaki możesz mieć z niego pożytek?

Czytać Jaś umie. aż krewni boleją!

Książki kupował, ciągnąc od kochanek.

Mówią, że myśli sam pisywać Janek.

Lecz pisać, by tyć - głód niesie koleją.

(>. Dlaczego czasowniki wymienione w 11.5 są nieregularne? Opisz nieregularności w odmianie każdego z nich.

7. Wymień^ formy bazowe czasowników RYSOWAĆ, GWIZDAĆ, GRZAĆ, POMOC, WYKRAŚĆ i w każdym z nich wskaż tematy oboczne.

8. Wymień formy bazowe czasownika NOSIĆ i wskaż tematy oboczne. Zauważ, że liczba tematów obocznych zależy od tego, czy zapiszesz je ortograficznie, czy fonetycznie.

9. Jak wynika z poprzedniego ćwiczenia, tematy różne ortograficznie mogą być identyczne fonetycznie. Czy może być na odwrót? Przyjrzyj się pod tym kątem czasownikowi WIDZIEĆ.

KI. Podaj regułę tworzenia formy 3. osoby lp w rodzaju żeńskim czasu przeszłego nu podstawie form bazowych.

l ematy do dalszych studiów

Spróbuj ułożyć wzory odmiany liczebników głównych i zbiorowych oraz zaimków liczebnych. Jeden wzór może obejmować leksemy DWA, OBA i OBYDWA, inny leksemy TRZY i ('/TI RY Mil PmnlęluJ Upruwil/ić, czy poszczególne leksemy nic odchylają