77801 IMGw44 (2)

12 Rozdział 1

pojawiające się objawy abstynencyjnc na skutek braku kontynuacji zachowania angażowanie się w konflikty /wń|/ane / relacjami interpersonalnymi, które w znaczący sposób zakłócają codzienną aktywność,

..u padki" związane z nieudanymi próbami kontrolowania zachowania.

Biorąc pod uwagę to, iż do ostatecznego rozpoznania uzależnienia, według klasyfikacji l)SM-IV czy łC'D-10, wystarcza potwierdzenie występowania trzech z podanych wyżej objawów występujących łącznie w ciągu ostatniego roku, wzrasta prawdopodobieństwo uznania, iż przejawiane przez daną osobę zachowanie nosi znamiona uzależnienia [Juczyński, 2008].

Wskazuje się również na podobieństwa mechanizmów uzależnień, przy czym w przypadku uzależnieniu od substancji środek dostarczany jest z zewnątrz, natomiast w uzależnieniach od czynności to podejmowane przez jednostkę zachowania są źródłem przyjemności i zadowolenia. W przypadku używania substancji psychoaktywnych zwraca się uwagę na konieczność rozróżniania pojęcia używania od nadużywania oraz nadużywania od uzależnienia. To pierwsze dokonywane jest najczęściej na podstawie kryteriów społecznych i zdrowotnych, drugie natomiast w oparciu o wskaźniki neurofizjologiczne, podawane w takich klasyfikacjach, jak np. ICD-IO czy DSM-fV [Cietpiałkowska, 2006]. Podobne rozróżnienie może dotyczyć czynności. Mówiąc o uzależnieniu, wskazuje się, że pewne substancje czy pewne czynności stają się źródłem pożądanych emocji. Za podstawowe kryterium uzależnienia uznaje się jednak utratę kontroli nad własnym zachowaniem, przymus zażywania substancji lub wykonywania pewnych czynności. zmiany tolerancji i tzw. zespół odstawienia [Baumeister i in., 2000].

Pomimo występujących podobieństw oraz nasilania się zjawiska brak jest zgody co do uznania wymienionych zachowań kompulsywnych za uzależnienie. Świadczy o tym chociażby fakt, że jak dotychczas jedynie hazard został wprowadzony do międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych, ale nie jako uzależnienie, lecz patologiczne zachowanie. Takiego statusu, ze względu na różne dylematy i kontrowersje, nie przyznano dotychczas intemetowi czy innym „zależnościom technologicznym" [Juczyński, 2008]. Zdaniem Cierpiałkowskiej [2006], uznanie tych zachowań jako uzależnienie jest dość kontrowersyjne i stanowi przedmiot wielu dyskusji, w których podważa się zasadność stosowania pojęcia uzależnienia do wzorów zachowania, które dotychczas definiuje się w kategoriach utraty kontroli nad popędem lub występowania zaburzeń obsesyjno-kom-pulsywnych.

Podkreśla się także konieczność respektowania, zawartego w klasyfikacjach DSM-IV i ICD-10, rozróżnienia zaburzeń psychicznych w postaci uzależnienia i patologii zachowania, odnosząc to ostatnie do wykonywania czynności, które wywołują negatywne skutki (przede wszystkim zdrowotne) i nad którymi nie można utrzymać pełnej kontroli. W odniesieniu do zależności czynnościowych używane jest pojęcie „holizmu”, np. pracoholizm, jedzeniohołizm czy zakupocholizm.

Uzależnienia substancjalne i behawioralne 13

O ile można unikać zażywania środków psychoaktywnych, to nie da się uniknąć takich zachowań, jak jedzenie czy kupowanie. A tak naprawdę, jak pisze Juczyński [2008], wszyscy jesteśmy w mniejszym czy większym stopniu od czegoś uzależnieni. Są ludzie, którzy całymi dniami oglądają telewizję, czytają gazety, majsterkują, zajmują się pielęgnacją ogródka itp. Oznacza to, że bardzo lubią zajmować się tymi czynnościami, mają na to czas i mogą sobie na to pozwolić. Tylko czy można powiedzieć, że są od tych czynności uzależnieni?

Uzależnienie a optymalne doświadczenia

Należy wyraźnie podkreślić, że zachowania kompulsywne, oprócz destrukcyjnego charakteru, mogą być także źródłem zadowolenia, satysfakcji, poczucia sensu życia i tzw. „doświadczeń szczytowych”, charakterystycznych dla stanu flow. Termin ten, tłumaczony jako przepływ lub zaangażowanie, wprowadził do literatury M. Cszikszentmihalyi [1990, 2003, 2005] na oznaczenie stanu pełnego zaangażowania się (zaabsorbowania) w wykonywane czynności. Dla stanu flow, który - jak się wyraźnie akcentuje - ma pozytywny wpływ na funkcjonowanie jednostki, w tym na jej zdrowie, charakterystyczne są, podobnie jak dla uzależnień, pewnego rodzaju przymus, „zatapianie się” w podejmowanej aktywności i zaniedbywanie innych ważnych dla człowieka sfer rzeczywistości. Jednostka zaangażowana, oddana danej aktywności, najczęściej nie zauważa upływu czasu, zapomina o innych czynnościach, w tym zawodowych, zaniedbuje rodzinę i przyjaciół.

Podstawą prowadzonych w tym obszarze badań stało się przekonanie, że szczęście człowieka nie zależy od czynników zewnętrznych, nie jest wartością daną przez los czy Boga. Jest natomiast stanem, który można osiągnąć, całkowicie angażując się we własne życie, niezależnie od tego, czy ma ono charakter pozytywny czy negatywny. Pojęcie optymalnych doświadczeń, określane jako flow, przepływ czy zaangażowanie, oznacza stan całkowitego zaabsorbowania daną czynnością i pełnej koncentracji na jej wykonywaniu. Doświadczenie przepływu, jak wskazuje Csikszentmihalyi [2005], można rozpatrywać na ośmiu wymiarach, do których należą: jasno określone cele i informacje zwrotne, koncentracja na bieżącym zadaniu, poczucie sprawowania kontroli nad sytuacją lub aktywnością, utrata poczucia samoświadomości, utrata poczucia czasu, równowaga pomiędzy poziomem umiejętności a wyzwaniem, zaabsorbowanie wykonywaną czynnością oraz uzyskiwanie gratyfikacji z podejmowanego działania.

Pełne zaangażowanie się w jakąś aktywność wiąże się z występowaniem emocji pozytywnych. Argyle [2004] podkreśla, że ludzie, którzy doświadczają stanu zaangażowania (przepływu) są zwykle bardzo szczęśliwi. Autor dodaje, że dla „doświadczeń szczytowych”, charakteiystyczne jest nie tylko zaabsorbowanie, skupiona uwaga, ale także świadomość sił, intensywna radość, poczucie warto-