78618 obraz1

płomyków, które od niego nazywały się ianualia, a znów od nich z kolei bóg nosił przydomek Ianualis ⁷⁸. Przez analogię przywodzą one na myśl owe liba farinacea w kształcie kół (in modum rotae fincta), które składano w ofierze Summanusowi i które od niego nazwane zostały summanalia (Festus, 474.17 L). Zapewne też i „urfeta” Umbrów, którą trzymał w ręku kapłan prowadzący ofiarę na Tabulae Igumnae (II b) ⁷⁹, była podpłomykiem w kształcie koła (łac. orbita, orbis); koło i tarcza słoneczna widnieją na monetach aes grave z Iguvium i innych miast umbryjskich⁸⁰. Koło z ciasta używane było w dawnych Indiach przy wadżapeja, odwiecznym obrzędzie bramińskim, którego liturgia obfitowała w symbole słoneczne⁸¹. U Słowian bałtyckich w czasie wielkich dorocznych uroczystości ku czci boga Swantewita w Arkonie odprawiano między innymi rytuał mający zapewnić pomyślny rok; ważną rolę odgrywała przy tym ogromna placenta, czyli okrągły placek⁸², którego kształt nawiązywał do słonecznego charakteru bóstwa. Prawdopodobnie ianualia, ofiarowywane w dniu kalend, również były okrągłe w związku ze słoneczną naturą Janusa⁸³.

Koło (lub dysk) jako symbol słońca wiąże się z ideą codziennej wędrówki słońca po niebie. Koncepcja słońca jako wędrowca jest tak elementarna, że spotkać się z nią można wszędzie, w różny sposób wyrażoną, bądź jako lot gwiazdy poprzez przestworza (monety z Mallos, fig. 15), bądź jako żegluga po wodach wielkiej rzeki kosmicznej (złota łódź boga Ra), czy jako bieg konno (bóg--jeździec Traków, święte konie Swantewita i Trzygłowa u Słowian bałtyckich), czy wreszcie jako jazda na wozie ciągnionym przez ogniste rumaki (Helios w Grecji, Mithra w Persji itp.)⁸⁴. Podobnego rodzaju jest też koncepcja rzymska i italska — słońca jako koła promienistego, które toczy się po niebie⁸⁵; taką samą koncepcję spotykamy w Indiach, w świecie minojsko-mykeńskim, w Europie przed- i wczesnohistorycznej⁸⁶. Wyrazem tej ideologii słonecznej jest też, przypuszczalnie, samo imię Janusa, jeżeli Ianus, nawet nie będąc personifikacją ianusa, wywodzi się jednak z tego samego źródłosłowu i (indoeuropejskie ya) — iść —⁸⁷ w sensie „tego, kto idzie”⁸⁸, „kto przechodzi”, „kto wędruje”, albo „kto jest niesiony” po niebieskich szlakach⁸⁹.

Księżyc, który łącznie ze słońcem bądź też niezależnie od niego pojmowany bywa tak często jako podróżnik wędrujący po niebie, byt dla Rzymian także lana⁹⁰, nie w sensie Jaśniejąca {—Diana), |₍.rz jako „Ta, która idzie” ⁹¹ — żeński odpowiednik słońca w sennie „Ten, który idzie”, czyli Iarms⁹³.

Wszystko to pomaga nam zrozumieć i ten inny jeszcze zasadniczy aspekt Janusa — jego dwutwarzowość, nie jako specyficzny wyraz jego widzenia w dwóch przeciwnych kierunkach, lecz jako .symbol widzenia na wszystkie strony, czyli wszystkowidzenia ⁹³, które jest właściwością istot słonecznych. Takimi są, pomijając metaforyczną „dwugłowość” Marduka w Enuma elisz, bóg El o czworgu oczach (i dwu twarzach) u Filona z Byblos (wywodzący się prawdopodobnie od Ela, „władcy lat” — Słońca — z tekstów z Ras Szamra), dwugłowa słoneczna postać skrzydlata /. monet z Mallos w Cylicji (fig. 15), tracki bóg-rycerz z dwiema (częściej nawet trzema) głowami czy twarzami, może i dwugłowy bóg galijski (w związku z trzygłowym słonecznym bóstwem z waz planetarnych), interpretowany przypuszczalnie jako Janus w pozostającej pod wpływami celtyckimi Dalmacji, a może i w Brytanii; można dodać tu jeszcze papuańskiego Wonekau (Nowa Gwinea), rozdwojonego według mitu na dwie postacie i wyobrażanego w kształcie bóstewka-amuletu o dwu twarzach⁹⁴, a także mikronezyjskiego Ugeliangeda (wyspy Pąlau), Istotę Najwyższą utożsamianą ze Słońcem, „Pierwszego na niebie”, wyobrażanego z dwiema twarzami⁹⁵.

Okazuje się więc, że oba typowe i podstawowe aspekty Janusa, dwutwarzowość i początkowość, tkwią korzeniami w początkowej solarnej naturze tego boga, nie zaś w jego wtórnym przekształceniu w bóstwo wrót. Łatwiej jest zrozumieć dwutwarzowość jako pierwotny atrybut Janusa słonecznego, a więc wszystkowi-dzącego, atrybut przeniesiony następnie na Janusa strażnika wrót, niż jako atrybut właściwy numenowi ianusa, czyli strukturze, która w swojej pierwotnej, elementarnej formie ma dwa oblicza (p. wyżej). Podobnie też łatwiej zrozumieć charakter Janusa jako bóstwa początku, wywodząc go od Janusa boga słońca, a więc władcy czasu i wszelkich jego podziałów (rok, miesiąc, dzień), niż od Janusa opiekuna ianus czy ianua, które są umiejscowione w przestrzeni, nie zaś w czasie. Ianus i ianua mają swój własny pierwiastek boski — pozytywny czy negatywny — nieodłączny od ich charakteru i funkcji miejsc prze-

167