76608 ScannedImage 44

wprowadził do budowli kultowych lukową salęfmaw) perskiego cesarza ^9l. YVDa-maszku katedra św. Jana została przebudowana na meczet przez al-Walida 1⁹². Natomiast w Hims, jak mówią, ten sam budynek był używany wspólnie jako meczet i jako kościół •*.

Mihrab, wnęka lub nisza w murze meczetu wskazująca kierunek, w którym winien być zwrócony wierny podczas modlitwy, była późniejszym dodatkiem do wyposażenia meczetu, przejętym z kościoła chrześcijańskiego. Al-Walidowi i jego gubernatorowi 'Umarowi 'Abd al-'AzIzowi przypisuje się zazwyczaj wprowadzenie tej innowacji^M, chociaż niektórzy przypisują to Mu'awiji⁹⁶. Medyneński meczet był oczywiście pierwszym, który otrzymał mihrab. Mihrab szybko stał się wspólną cechą wszystkich meczetów i tak jak chrześcijański ołtarz stanowił centralny punkt świątyni. Wyznawcy nie szczędzili mu różnorodnych, bogatych nieraz form dekoracyjnych i dlatego może być uważany za wzór ustawicznie zmieniających się stylów muzułmańskiej sztuki dekoracyjnej.

Świecką innowacją w meczecie, za którą powszechnie gani się Mu'a wije⁹⁶, jest maąsura, odgrodzona część wewnątrz meczetu, zarezerwowana tylko dla kalifa. Podaje się różne powody, dla których wprowadzono maąsura. Głównym jej uzasadnieniem miało być bezpieczeństwo osoby kalifa po charydżyckim zamachu na jego życie⁹⁷. Maąsura stanowiła rzeczywiście dla kalifów ustronne, spokojne miejsce służące do odpoczynku i medytacji^9S.

Także minaret,-podobnie jak mihrab, został wprowadzony przez Omajjadów. Syria była więc pierwotną ojczyzną minaretu. Tutaj minaret przyjął formę rodzimej wieży strażniczej lub jej następczyni — wieży kościelnej, która była czworoboczna ".

Jedno z najwcześniejszych źródeł¹⁰⁰ wymieniając minaret na omajjadzkim meczecie w Damaszku wyraźnie stwierdza, że była to wieża strażnicza (natur), należąca do katedry św. Jana. W Egipcie minaret został wprowadzony przez gubernatora Muawiji, który zaopatrzył każdy z czterech rogów meczetu 'Amra w al-Fustat w jedną taką wieżę ¹⁰¹. W Iraku do meczetu w Basrze Zijad gubernator Muawiji dobudował kamienny minaret¹⁰². Natomiast znowu tym, dzięki któremu powstały liczne minarety w Syrii i al-Higazie, był sławny ^{1 2}

omajjadzki budowniczy, al-Walld. 'TJmar, gubernator al-Walida, wprowadzi! nowe elementy do medyneńskiego meczetu³. Po okresie jego panowania minarety stały się coraz liczniejsze.

Czworoboczny minaret kamienny Syrii był najstarszy w islamie i służył za prototyp dla innych, szczególnie w północnej Afryce i Hiszpanii, nie był jednak jedynym wzorem, jaki się rozwinął. Muzułmańskie minarety przejmowały tradycyjny kształt wież tego kraju, w którym wyrosły. Przez wiele wieków minarety w Egipcie były budowane tylko z cegły, a słynna latarnia morska w Aleksandrii, jak mówią niektórzy, wywarła także pewien wpływ architektoniczny. W Iraku muzułmańska wieża-minaret z IX w. w Samarze nad Tygrysem jest odbiciem starożytnego asyryjskiego zigguratu (wysokie miejsce) z jego siedmioma piętrami reprezentującymi słońce, księżyc i pięć znanych ówcześnie planet^{4 5}.

SKALNA KOPUŁA

Ze względu na swe powiązania z Biblią i jako pierwsza gibla islamu^lus oraz tradycyjne miejsce zatrzymania się Muhammada w czasie jego słynnej podróży nocnej do nieba, Jerozolima bardzo wcześnie zaczęła się cieszyć szczególną czcią w oczach wszystkich muzułmanów ⁶. W r. 63S, gdy kalif 'Umar odwiedził to miasto, prawdopodobnie wzniósł zwykły przybytek kultu z drzewa lub cegły na wzgórzu Moriah, gdzie niegdyś stała świątynia Salomona, a później pogańskie sanktuarium i chrześcijański kościół. Kiedy 'Abd al-Malikowi potrzebny był ośrodek kultu, który mógłby przyćmić Kościół Świętego Grobu ⁷, być rywalem meczetu w Mekce, znajdującego się wówczas w rękach anty-kalifa 'Abdullaha ibn az-Zubajra, i potrafiłby odciągnąć stamtąd ówczesny ruch pielgrzymkowy ⁸, wybudował w r. 691 na tym samym miejscu w Jerozolimie Skalną Kopułę, niesłusznie nazywaną „Meczetem ^cUmara“. Kopuła stoi przeto na jednym z najświętszych miejsc na ziemi, miejscu czczonym przez żydów, pogan, chrześcijan i muzułmanów, i uważanym przez tradycję za miejsce, gdzie Abraham zamierzał złożyć ofiarę ze swego syna Izaaka. Kuficki napis wokół kopuły, którego część została później sfałszowana przez kalifa al-Ma’-muna ⁹, jest jedną z najstarszych istniejących jeszcze inskrypcji muzułmańskich ⁿ⁰. 'Abd al-Malik użył do budowy materiałów uzyskanych z rozbiórki

1

" ApTabari, t. I. 8. 2443, 2451.

^la Al-Baladuri, s. 125; Jaqut, t. II, s. 591; Urn (S-ubajr, s. 262.

” Istaliri, s. 61; Ibn Hawqal, s. 117; al-Maqdisi, a. 156.

^M Al-Maqrizi, t. II, a. 247, wiersze 16-17; al-Maqdisi, s. 80 wiersz 17; Ibn Battuta, 1.1,

2

271, 272; Ibn Duqmaq, al-Intisdr U-Wdsilat 'ląd al-Amsdr, wyd. Vollers, Biłlaq 1893, część IV, a. 62, wiersz 12; as-Sujuti, Ifasn, t. II, s. 149.

“ Ibn al-Faqih, s. 109, wiersz 2.

“ Al-Ja'qubi, t. II, s. 571. Inni przypisują to Marwanowi ibn al-Hakamowi (al-Baladuri, a. 6, wiersz 16 = Hitti, 3. 20) lub 'Utmanowi (al-Maqiizi, t. II, s. 247, wiersz 32).

" Ad-Dinawari, s. 229; Ibn Haldun, Muąaddama, s. 224-226; por. at-Tabari, t. I, s. 3465, wiersze 8-9.

^M Por. al-Ai/am, t. XVII, s. 116, wiersz 6.

" Al-Maqdisi, s. 182, wiersz 8-9.

^1M Ibn al-Faqib, s. 108; Ibn Battuta, t. I, s. 203.

^1,1 Al-Maqrizi, t. II, s. 248.

Al-Baladuri, s. 348.

3

Wiistenfeld, Stadt, 8. 75; Ibn Battuta, t. I, a. 272.

4

^l0* M. Jastrow, Jr., The Oivilization of Babylonia and Assyria, Philadelphia 1915, s. 370 n.

5

¹⁰⁸ Ibn Sa'd, t. I, cz. 2, 8. 3; patrz Koran 2, 136, 138.

6

¹⁰⁸ W sprawie Jerozolimy jako seeny dnia Sądu Ostatecznego patrz an-Nuwajri, 1.1, a. 334 nu.

7

   Al-Maqdisi, a. 159.

8

   Al-Ja'qubi, t. II, s. 311. ^m Patrz wyżej, a. 187.

9

no \y Muzeum Arabskim w Kairze znajduje się kamień grobowy znaleziony na cmentarzu Starego Kairu, który nosi napis kuficki, datowany z 31 r. hidżry (651-652). Patrz Hasan Mohammad al-Hawari w „al-Hilal“ t. XXXVIII (1930), a. 1179-1191.