79397 skanowanie0003 (135)

226

Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie

gramowych wypowiedziach Zoli i Maupassanta. Więcej: nie występowała ona bodaj wcale w praktyce pisarskiej pokolenia naturalistów, tak jak nie występowała w twórczości Flauberta i braci Goncourt. Rozmaite były przyczyny: naturaliści dużo radykalniej przezwyciężali poetykę powieści klasycznej w wypowiedziach teoretycznych niż we własnych utworach, które były dziełem zaawansowanego kompromisu. Opowiadanie w trzeciej osobie stanowiło zaś warunek konieczny powieści klasycznej. Narracja pierwszoosobowa mogła realizować program natura-listyczny, miała dane po temu, by ograniczyć do minimum fabułę i naśladować realnie istniejące formy wypowiedzi, a więc pokazywać świat poprzez temperament określonej jednostki.

Takie walory tej formy narracji ujawniały się wyraźnie pisarzom, którzy w sposób mniej lub bardziej otwarty wyszli z naturalizmu (a jego doświadczeń nie mógł ominąć nikt, kto debiutował w prozie w dwu ostatnich dziesiątkach lat XIX w.), ale w pewnym momencie zwrócili się przeciw niemu, usiłowali go przezwyciężyć. Opowiadanie takie było więc konsekwencją naturalizmu i — jednocześnie — obracało się przeciwko niemu. Interesujące przyczynki do tej sprawy zawiera przywoływana już z innej okazji Przedmowa Edouarda Roda do powieści Les trois coeurs. Wyznaje w niej autor, że marzył „[...] o powieści uwolnionej od tego, co nazywałem »przypadkowymi okolicznościami^ powieści wyłącznie wewnętrznej, dziejącej się w sercu”. Ażeby to marzenie zrealizować, pisarz przekształcił swoją powieść Cours a la mort, pisaną pierwotnie w trzeciej osobie, na dziennik. Dziennik ten nie miał być tylko, jak sądziła krytyka, dokumentem osobistym, miał być także generałizacją^{1 2}. Ów uogólniający aspekt dziennika, tak jak innych form ekspresji w pierwszej osobie, wydawał się wówczas szczególnie frapujący. One właśnie miały być głosem wstępującej na arenę literacką generacji, niemal manifestem pokoleniowym. Barres widział w formie autobiograficznej bliski klasycznej jasności środek wyrażenia rzeczy ciemnych i intymnych subtelności. Wydawała mu się ona „formą najbardziej wzruszającą, najoryginalnejszą, jedyną, która może nas usatysfakcjonować w pełni”². Naturalistyczna geneza narracji w pierwszej osobie ujawnia się niezwykle dobitnie w przypadku Strindberga, a więc

Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie    227 A |, ₍

jednego z głównych przedstawicieli europejskiego modernizmu. Myślał on o zakładaniu archiwów zbierających autobiografie zwykłych szarych ludzi.

Strindberg sądzi — powiada jego francuski monografista — że prawdziwa powieść natural i styczna może być tylko autobiografią; chciał napisać swoją w sposób bardzo naukowy. Według zasad Taine’a badał na sobie samym wpływ środowiska rodzinnego i społecznego, szkoły, dziedziczności, momentu. W tym celu wtajemniczał się w zasady i zastosowania współczesnej psychologii⁷.

Tak więc — powtórzmy — narracja w pierwszej osobie obejmowała teren od dokumentu do wyznania, od prostego zapisu do manifestu postaw pokolenia.

Sytuacja powieści w pierwszej osobie w literaturze polskiej końca XIX w. układała się podobnie jak w innych piśmiennictwach europejskich. Kształtowała się nawet w tym samym czasie, bez tradycyjnych opóźnień. Dwa utwory, które nazwać można bez żadnych obaw pierwszymi polskimi powieściami modernistycznymi, pisane są wyłącznie w pierwszej osobie. Myślę o W wieku nerwowym Leo Belmonta i Hrabim Auguście Aleksandra Mańkowskiego, obu opublikowanych w roku 1890, a napisanych nieco wcześniej (książka Belmonta pochodzi z roku 1887). Chronologia jest tu bardzo istotna, ważne jest, że powieści te powstały przed Bez dogmatu, współcześni bowiem skłonni byli przyznać utworowi Sienkiewicza ze względu na sławę pisarską i ogromny autorytet rolę pionierską, a utwory pisarzy początkujących traktować jako rezultat jego oddziaływania (odbiło Się to fatalnie zwłaszcza na recepcji interesującej i oryginalnej powieści Mańkowskiego, która do dzisiaj pozostaje w niezasłużonym zapomnieniu). W istocie jednak sprawa była dużo bardziej skomplikowana.

Ówcześni czytelnicy mogli się dziwić; Sienkiewicz, programowy przeciwnik naturalizmu i modernistycznych nowinek, przyswoił sobie tę formę, której Ukształtowanie było ich wspólnym dziełem. Wyrażają się w tym z pewnością związki z ówczesną powieścią europejską, przede wszystkim francuską, choć Sienkiewicz nie skłaniał się bynajmniej do aprobaty tych treści, które ta powieść proklamowała⁸. Bez dogmatu

1E. Poulemml, August Strindberg romancicr et noweUista, Pnris 1962,8. 265.

⁸ Por. analizy Baz dogmatu w rozprawach! E. Orotcn^Sonocka, światła t olania u liaz dogmatu", „Pamiętnik Literacki" 1952, a, 145-169; A, Nofer, Hwte WSptfłOUSMpowItJol TA Henryka Sienkiewicza, [w:] Z literatury lat ItióJ-IStIN, Studia I szklea₍ o/.ęiłó (JlirWIM, pi Wrocław 1957, s. 201-286,

1

   Rod, Preface, s. 14-15.

2

   Referat poglądów Barrfcsa oraz cytat jego wypowiedzi na podstawie książki Raimonda La crise du roman, s. 72. Interesującym dokumentem ze względu na omawianą problematykę jest broszura Barr&sa Examen de trois iddologies, Pnris 1892, będąca autokomen-tarzem do cyklu powieściowego Le culte du moi, przedrukowywana w późniejszych wydaniach jako wstęp do niego. Ukazuje ona dobrze tę atmosferę, która pod koniec XIX w. sprzyjała rozwojowi narracji w pierwszej osobie.