76717 NYCZ31

wiadczanych, opornie, jeśli nie negatywnie, przyjmowanych i dramatycznie przebywanych, lecz tym niemniej wymuszających niejako w rezultacie nowe określenie miejsca i zadań literatury nowoczesnej.

Formacja modernistyczna podejmuje zarazem to samo, tradycyjne a kluczowe, pytanie dla polskiej literatury czasów niewoli: jak uprawiać działalność literacką, by mogła ona stanowić wkład w dzieło polskiej niepodległości?! swą inność, nowość, modernistyczność właśnie, zdobywa odmienną od dotychczasowych odpowiedzią: najlepszym możliwym dla literatury wkładem w dzieło urzeczywistniania polskiej niepodległości - argumentuje Potocki - będzie odzyskanie autonomii i niezależności własnej, a następnie maksymalnie skuteczne „zarażenie” czytelników siłą swej duchowej wolności. Autonomia sztuki charakteryzowana dotąd (jak na przykład u Miriama) w kategoriach kontemplacyjnych, statycznych i substancjalnych - uprzywilejowanego dostępu do niezmiennego porządku absolutnych wartości - zaczyna być bowiem ujmowana, jak spostrzega Potocki, jako rodzaj aktywnego podmiotowo odkrywania fundamentalnej dynamiki rzeczywistości. W ten sposób, nowy estetyczny dogmat modernistycznej sztuki uzyskiwał podwójną legitymizację: społeczno-modem-izacyjną oraz narodowo-niepodległościową. Nie tylko bowiem nie przeciwstawiał się, lecz nawet zgodnie odpowiadał - nadając przy okazji nowy kształt - dogmatom narodowej i społecznej służby. Sztuka wszak - jak głosiło naczelne dictum tego czasu - wyprzedza i prefiguruje życie.

Niewątpliwym artystycznym argumentem wspierającym Potockiego interpretację pojmowania hasła autonomii sztuki w polskim modernizmie początku wieku może być dramaturgiczna twórczość Wyspiańskiego, zwłaszcza zaś Wyzwolenie¹⁵. Nie mniej wymowny dowód stanowić też może pisarstwo Berenta, w tym zwłaszcza Próchno. Motto, jakim została opatrzona ta, jak pisał Potocki, „naj-

W tej sprawie zob. m.in.: M. Bukowska-Schielmann, Wyspiański. Warianty odbioru, [w zbiorze:] Studia o dramacie i teatrze Stanisława Wyspiańskiego. Pod red. J. Błońskiego i J. Popiela, Kraków 1994; E. Miodońsk a-B r o o k e s, „Tragedia Edypa" i „tragedie drobnoustrojów". Dzieło sztuki jako miara rzeczywis-bardziej orkiestralna kompozycja w naszej literaturze współczesnej” (II, 270): „niemoc serdeczna jest stokroć gorszą od niemocy fizycznej. Przeto zleczcie myśl waszą” - tworzy ramę modalną projektującą lekturę powieści w kategoriach zgodnych z dokonaną przez Potockiego charakterystyką, uznającą duchową niezawisłość jednostki oraz niezależność sztuki za warunek osiągnięcia także poza-ducho-wych wolności.

Nowość tego rodzaju poglądów na status i funkcje sztuki oraz dokumentujących je najświetniej artystycznych realizacji dostrzegana była zresztą od razu przez współczesnych. „Autonomia poezji i sztuki [...] prowadziła z konieczności do uznania autonomii każdego poety i artysty” - zauważał w 1905 roku Matuszewski i dodawał:

Przeczytajmy choćby Wyzwolenie Wyspiańskiego, a zwłaszcza rozmowę z maskami; przeczytajmy Próchno Berenta - a przekonamy się, że artyści ci zdawali sobie doskonale sprawę z istoty i znaczenia sztuki nowoczesnej [...]. W tej chwili poezja i sztuka doszły do pewnej syntezy, a życie dopiero do niej dąży po ciernistej ścieżce, zroszonej krwią, potem i Izami .

Do podobnych wniosków zdają się też prowadzić, jak zauważył cytowany wyżej Wyka, uwagi zawarte w odczycie Literatura a życie polskie Stefana Żeromskiego, skądinąd wcześniej nader odległego od przyznawania literaturze tak daleko sięgających uprawnień. W tym, pochodzącym z 1915 roku, szkicu - autor podąża zresztą w zastana-wiająco dużym stopniu tropami argumentacji Potockiego^{1 2 3} - uznanie własnych praw i autonomicznych zadań literatury, uwolnionej osta-

25

1

tości (Glossy do Wyzwolenia Stanisława Wyspiańskiego), [w:] ibidem. Por. także: A. Ł e m p i c k a, Nietzscheanizm Wyspiańskiego, „Pamiętnik Literacki” 1958, z. 3,4.

2

   1. Matuszewski, Literatura, sztuka, życie, [w:] idem, Pisma w czterech tomach. Pism tom pierwszy. Wydał, charakterystykę autora, bibliografię i przypisy opracował J. Muszkowski, Warszawa 1925, s. 150-152.

3

   Zob. S. Żeromski, Literatura a życie polskie, [w:] idem. Dzieła. Pod red. S. Pigonia, wstęp H. Markiewicza, Nowele i opowiadania t. 4, Sen o szpadzie. Pomyłki, Warszawa 1957. Por. na przykład: charakterystyka artystycznych przełomów jako „literackich powstań” (s. 43); rola obyczajowej, narodowej i politycznej cenzury; „abnegacja literatury polskiej z praw do swobody tworzenia, zarazem przymusowa i dobrowolna" (s. 53); piętno hermetyzmu i niezrozumialości tej literatury; pełnienie funkcji uniwersalnej reprezentacji nieistniejących instytucji spoleczno-narodowych prowadzące do deprecjacji (jeśli nie anihilacji) autonomicznych zadań poznawczych