83750 Obraz 1 (2)

140 Ryszard Przybylski [12]

downości" u nas na przykład spotykamy się w artykule M. Grabowskiego Utoagi nad balladami Stefana Witwickiego... (1825)¹⁸. Wprowadzając „dziwność” balladową do swych poematów miał Scott świadomość, iż nie będą to już prawdziwe klasycystyczne poematy heroiczne ¹⁹. Dlatego nazwał je lays, które nasz tłumacz A. E. Odyniec rozumiał jako romanse poetyczne. Ale oczywiście nawet to powołanie się na tradycję starofrancuskich i staroangielskich legend nie mogło usunąć braku jednolitości stylowej epiki poetyckiej Scotta. W tym zdaje się kryć przyczyna, dlaczego lays Scotta nazywano tylko podobnymi do epiki (epic--like).

W literaturze polskiej tego okresu do poematów scottowskich da się zaliczyć z czystym sumieniem być może tylko Zdobycie Kijowa (1818) T. Zaborowskiego. W ogóle oddziaływanie Scotta na epikę polskiego wczesnego romantyzmu było raczej nikłe. Motywy scottowskie, które niegdyś tak skrupulatnie zbierano, wydają sięvdziś albo pozorne, albo nieistotne. W żadnym z wielkich poematów tego niezwykłego dziesięciolecia nie znajdziemy podobnego stopu klasycznej epiki i romantycznej ballady. Grażyna Mickiewicza jest jeszcze wspaniałym i największym poematem heroicznym polskiego klasycyzmu. Maria, Konrad Wallenrod i właśnie Zamek kaniowski są już romantycznymi powieściami poetyckimi.

Do zupełnego zerwania z epiką klasycyzmu w przypadku Goszczyńskiego przyczyniła się głównie koncepcja historii. Wojny traktował Scott jako ogromne nagromadzenie namiętności ludzkich, które groziło zniszczeniem ładu społecznego. Zadaniem Scottowskiego herosa było — jak w poematach klasycznych — przywrócenie naturalnej harmonii świata. Historię traktował Scott jako proces ciągłego powrotu do ustalonych odwiecznie praw strzegących bezkonfliktowego charakteru stosunków między jednostką a społeczeństwem. U podstaw historyzmu Scotta tkwił chrześcijański teleologizm, według którego wydarzenia historyczne i czyny ludzkie są określone przez wolę dobrego Boga, zamiar Opatrzności. Nadało to poematom Scotta odcień optymistyczny, który sprawił, że nie mógł on oberwać się od form i wzorów epiki klasycznej.

Normalny stan świata przedstawiał się Goszczyńskiemu jako nagromadzenie namiętności i zła, które rodzi zbrodnię^z0. Rewolucja zjawia się wówczas, kiedy wszystkie gromadzące się konflikty doprowadzają

>■ Myśli te zostały przez Grabowskiego sformułowane wcześniej w liście do J. B. Zaleskiego z 30X1824; por. Michała Grabowskiego listy literackie, wyd. A. Bar, Kraków 1934, s. 5-6.

>* Por. Wstęp poety do Pieśni ostatniego mlnstrela z roku 1830.

** Podkreślił to mocno B. Suchodolski, Seweryn Goszczyński. Życie i dzieła 11801-1830), Warszawa 1927.

ludzi do ostateczności. Tworzy ona w przekonaniu poety większe zło i nie usuwa bynajmniej przyczyn dramatów. Wręcz przeciwnie — dodaje jeszcze nowe. Proces historyczny był więc dla Goszczyńskiego ustawicznym gromadzeniem nierozwiązywalnych konfliktów tworzących zło, uniemożliwiając światu przejście do stanu ładu i harmonii. Takie stanowisko przekreśliło jakiekolwiek kontakty z epiką dawnego klasycyzmu i z hi-storyzmem Scotta.

Związki Scotta z epiką klasycyzmu narzuciły mu pewien realizm historyczny. Realizm ten wynikał poniekąd z określonej klasycystycznej „zasady”, która tematem poematu bohaterskiego czyniła znakomite wydarzenie historyczne. Poza wszystkim innym poemat klasyczny musiał być w pewnym sensie wierszowanym szkicem historycznym lub zrymo-waną kroniką. Nie było na to rady. I Scott starał się również przestrzegać tego prawidła. Goszczyński, romantyk, który — jak widzieliśmy — szukał przede wszystkim „ukrytego sensu" wydarzeń, swobodnie traktujący fakty i wiedzę historyczną, daleki był od tego antykwarycznego realizmu stanowiącego bądź co bądź organiczną cechą poematów Scotta. Jego zadaniem było przede wszystkim ukazanie pesymistycznego fatalizmu, co zmuszało go do tworzenia obrazów o przekonującej i przejmującej ekspresji. Albowiem zasadniczą cechą Zamku kaniowskiego jako powieści poetyckiej jest nie Scottowska realistyczna opisowość, lecz romantyczna ekspresja. Realnym faktom historycznym Goszczyński nadawał sens symboliczny. Jego poemat — jak Marię Malczewskiego — można zrozumieć tylko jako utwór o metafizycznym znaczeniu dziejów. Z Zamkiem kaniowskim nie można się było wybrać na zwiedzanie słynnych miejsc i wydarzeń związanych z buntem hajdamackim. A poematy Scotta — nawiasem mówiąc — służyły bardzo dobrze jako przewodniki.

Zresztą sama koliszczyzna, a szerzej nawet cała historia tych ziem nie bardzo się nadawała na materiał do rycerskiego eposu w stylu Scotta. Znany u nas z przekładu Dwóch Iwanów „rosyjski Teniers” Wasilij Narożny. stworzył flamandzką Ukrainę zgiełkliwych zabaw wiejskich, rubasznych scen miłosnych, ślubów i obrzędów chłopskich. Tę beztroską krainę Gogol zaludnił diabłami z legend ludowych, malując ją trochę upiornym pędzlem Friedricha i węglem Daumiera. Goszczyński odrysował ją piórkiem Goyi. Pędzlem Scotta mógłby ją namalować tylko wielbiciel „rycerzy znad kresowych stanic".

/Poetycka realizacja idei „nadprzyrodzonej kontroli" świata jest również inna u Scotta i u Goszczyńskiego. Scott posługuje się w tym wypadku postaciami balladowymi. Są to gnomy lub tajemniczy „straszni rycerze”, którzy w pewnym momencie akcji kierują w jakiś nadnaturalny sposób działaniem bohaterów. Postać taka jest zwykle posłańcem dobra lub zła i pośredniczy między „siłą nadprzyrodzoną” a bohaterami poe-