84907 morsztyn 1

8 Słowo wstępne

szukiwania pomysłów interpretacyjnych w wypowiedziach poprzedników, pieczołowitego powielania nie zweryfikowanych sądów, pełnego wyższości oceniania poglądów i artystycznych dokonań poetów baroku, lekceważenia sensu ich wierszy w imię przekonania o konwencjonalizacji pojętej jako proces utraty znaczenia. Nie jest, ponieważ nie dąży do burzenia jakiejkolwiek tradycji badawczej i tworzenia w jej miejsce nowej, ale do odsłonięcia głębokiego i najistotniejszego — w przekonaniu autora tej pracy -— sensu poezji trzech barokowych artystów słowa.

* * #

Rozprawa powstała jako dysertacja doktorska w Instytucie Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Promotorem pracy był pierwotnie prof. dr hab. Janusz Pelc, a następnie prof. dr hab. Jan Śląski. Recenzowali ją prof. dr hab. Alina Nowicka-Jeżowa i prof. dr hab. Andrzej Borowski. Autor rozprawy pragnie gorąco i szczerze podziękować tym wszystkim, którzy przyczynili się do jej powstania, obrony i publikacji.

Książkę tę dedykuję Basi.

I. Hieronim Morsztyn (ok. 1581-ok. 1623): śmierć — groza i nadzieja

1. Anielskie piękno i „szpetna rzecz”

Nobilitacja miłości zmysłowej dokonała się w kulturze renesansu głównie za sprawą Leona Hebrajczyka. Ten żarliwy wyznawca neoplatonizmu w swoim głośnym dziele Dialoghi d’amore (1501) podjął próbę zniesienia fundamentalnej dla Platona i jego kontynuatorów opozycji między sferą duchową i cielesną. Wyróżnił wprawdzie — tradycyjnie — dwa rodzaje miłosnego afektu, ale uznał, że uczucie wyższe nierozdziel-nie złączone jest z pożądaniem, pragnieniem cielesnej rozkoszy. Miłość doskonałą rodzi bowiem rozum, który dostrzeże prawdziwe, boskie piękno duchowe odzwierciedlone w urodzie drugiego człowieka i jego szlachetnych przymiotach, ale utwierdzają i potęgują — uniesienia zmysłowe. Fizyczne zbliżenie umacnia zatem niegasnący afekt, ten zaś jest drogą dwojga ludzi ku wieczności i Bogu .

Dramatyczne dzieje tak właśnie rozumianego doskonałego uczucia przedstawił Hieronim Morsztyn w wierszowanej noweli o księżniczce Zygizmundzie i jej nieszczęśliwym kochanku Gwizardzie (SW 35)^{1 2}. Jedyna, umiłowana córka księcia Tankreta została przezeń dość późno wydana za mąż i niebawem owdowiała. A ponieważ stary ojciec nie chciał już z nikim dzielić się jej miłością, rozpalona zmysłowym pragnieniem niewiasta postanowiła potajemnie ugasić rosnący płomień żądzy. Jednakże nie głód cielesnych rozkoszy zrodził uczucie Zygizmundy do Gwizarda. Księżniczka bowiem z głębokim namysłem poddała ocenie dworzan ojca, „każdego rozum, kształt i stro-

1

   Zob. T. Klaniczay, Renesans. Manieryzm. Barok. Wybór i posłowie J. Śląski. Tłum. E. Cygielska. Warszawa 1986, s. 71-78.

2

   Utwory Hieronima Morsztyna cytowane będą z czterech edycji: I) M. Malicki, „Summarius wierszów” przypisywany Hieronimowi Morsztynoiui i odmiany jego tekstu. „Archiwum Literackie", t. XXVII: Miscellanea staropolskie, t. 6. Red. T. Ulewicz. Wrocław 1990. Utwory z tego tomu oznaczone są skrótem SW i numerem lokalizującym je w tym wydaniu; II) H. Morsztyn, Światowa Rozkosz (...). Wydał A. Karpiński. Warszawa 1995. Cytaty z tego tomu oznaczone są skrótem ŚR i — wedle potrzeby — dodatkowo: kolejną liczbą „panny z fraucymeru”, np. 6 = Szósta panna: Podwika, lub skrótem D = Ochmistrz Dostatek, V = Vanitas vanitatum et omnia uanitas, NON = Non licet plus ejfere ąuam intuleris, N = Na toż, CZ = Czas, ND = Nadzieja, C = Cnota, Z = Złoto, M = Mors ultima linea rerum\ III) P. Buchwald-Pelcowa, Nieznane i zapomniane wiersze Hieronima Morsztyna. „Archiwum Literackie", t. XVI: Miscellanea staropolskie, t. 4. Red. R. Pollak. Wrocław 1972. Cytaty z tej edycji oznaczone są skrótami: SENT = Sentencyje wyborne, ZM = Żałobna muza na śmierć (...) Joacbi?na (...) Lubomirskiego. Utwory wchodzące w skład tego tekstu oznaczone są skrótem ZM i dodatkowo L = Lament, T = Tren\ IV) [H. Morsztyn], Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy. Oprać. R. Grześkowiak [edycja przygotowana do druku na podstawie drugiego i trzeciego wydania Antypastóiu małżeńskich H. Morsztyna (BJ 801 I i BN XVII 3-5723)]. Cytaty z tego tomu oznaczone są skrótem B oraz (rzymską) liczbą kolejną rozdziału. Wszelkie podkreślenia w cytatach, także z innych źródeł, pochodzą od autora niniejszej rozprawy.