85872 skanuj0176 (3)

RO/.DZIAł II

SUMIENIE

JAKO SUBIEKTYWNA NORMA DZIAŁANIA MORALNEGO

Filozoficzna analiza sumienia

Opis sumienia dany w poprzednim rozdziale na podstawie dostępnych naszemu dośw iadczeniu stanów świadomościowych odsłonił przed nami złożoność jego rzeczywistości i ukazał zawiązujące się na tym tle perspektywy filozoficznej problematyki. Nie dostarczył jednak, gdyż dostarczyć nic mógł. przesłanek do ich rozwiązania. Ten cel jest możliwy do osiągnięcia na drodze systematycznych rozważań. Rozpocząć je wypada od filozoficznej analizy sumienia jako specyficznego zjawiska moralnego.

a) Za punkt wyjścia tej analizy obrać należy stwierdzony w opisie su mienia fakt. że stanowi ono pewną całość duchową. Składają się na m i odpowiednie akty intelektualne (ocena aktu jako dobrego lub złego, świ.i domość powinności itp.). jak też splecione z nimi organicznie wolitywnr dążenia, a wreszcie przeżycia uczuciowe, wszystko zespolone w jedną wewnętrznie zwartą strukturę funkcjonującą w ramach konkretnych dzi.i łań człowieka. Banalne to w gruncie rzeczy stwierdzenie, ale ze względu na aktualny stan poglądów filozoficz.no-ctycznych zasługujące na podku sienie: akty sumienia jako przejawy duchowego dynamizmu osoby lud. kicj moją postać zasadniczo tożsamą z innymi świadomymi działaniami tcj/> osoby. Nic można więc ich zamykać w ciasnym kręgu emocjonalnych c/\ też innych irracjonalnych przeżyć człowieka. Sumienie w przyjętym prze/ nas rozumieniu - to coś więcej, aniżeli tylko subiektywne wzruszenie względnie intuicyjne „wyczucie" bądź „olśnienie", a równocześnie coś mniej aniżeli osobowy wymiar świadomie kształtowanego własnego moralnego .ja" Elementy tego typu niewątpliwie mogą i często występują w światło mościowcj osnowie sumienia, ale funkcjonują w niej zrośnięte w duchów .1 całość z pierwiastkami racjonalnymi poznawczymi i wolitywnymi. Nuto miast rzeczą analizy filozoficznej jest rozstrzygnąć pytanie, który / \\\

mienionych czynników uznać za podstawowy i istotny, kształtujący najgłębszy sens i swoistość właściwej sumieniu rzeczywistości.

Również w tym zagadnieniu pozostaniemy wierni raz obranej linii filo* /oficznego myślenia. Każe to nam interpretację duchowej zawartości sta nów sumienia ująć z punktu widzenia filozofii chrześcijańskiej. Kierując się właściwą tej filozofii koncepcją człowieka jako istoty rozumnej, której emocje i wszelkie stany świadomościowe zakładają zawsze poznanie, dochodzimy do wniosku, że niezależnie od dniosłej roli, jaką w funkcjach sumienia odgrywają czynniki uczuciowe, jego istota sprowadza się jednak ostatecznie do pierwiastka rozumnego: intclcktualncgo-wolitywncgo. Sumienie więc polega na aktach rozumu praktycznego, wchłaniających w siebie równocześnie dążenie woli. Jest to zatem operacja racjonalna: rzecz) w isty sąd. ale i wolitywne dążenie, ocena bądź nakaz rozumu, ale też przenikające go chcenie, akceptacja woli.

Zajmując takie stanowisko musimy tym samym uznać za nieadekwatną, bo na cmocjonalno-irracjonalnych przesłankach opartą koncepcję fenomenologiczną oraz inspirowane przez mą poglądy niektórych autorów chrześcijańskich (T. Stcinbuchel, T. Munckcr, I Klug). Fenomenologia zniekształca bowiem obraz sumienia pojmując jc wbrew doświadczeniu - jako strukturę emocjonalną, w której elementy intelektualnopoznawczc pełnią rolę czynników zewnętrznych, nic konstytuujących obiektywnej rzeczywistości sumienia. Filozofowie (i teologow ie) chrześcijańscy nic posuwają się wprawdzie tak daleko, ale upraszczają sprawę, kiedy czynnikom emocjonalnym przy znają w budow ie sumienia dominującą rolę przed czynnikami racjonalnymi, szczególnie zaś rozumowymi. Źródło ich błędu tkwi w tym, że reakcje uczuciowe utożsamiają z. konstytutywnymi elementami ontyczno-dynainiczncj budowy sumienia. Tymczasem są to dwie różne strony zjawiska sumienia, któro muszą być badane w odmienny sposób. W zw iązku z tym tw ierdzeń sprawdzających się przynajmniej częściowo po jednej stronie nie można przy pisywać zjawisku sumienia widzianemu z drugiej strony. Zgodnie ZC stosowaną przez nas metodą jest to spraw a różnic zachodzących między opisem a analizą zjawiska sumienia

Podobnie negatywnie wypada się ustosunkować do koncepcji I laringa, który specyfikę sumienia zakłada na idei integracji elementów racjonalnych z emocjonalnymi jako wyrazu najgłębszej struktury osobowościowej człowieka.

Nic jest to bowiem rozwiązanie problemu, ale ominięcie go Trudność polega na tym, zc idea integralnego pojmowania sumienia staje się sensowna dopić ro wówczas, kiedy opiera się na rozeznaniu natury składających się na mą elementów, ich wzajemnych powiązań i praw funkcjonowania. To zaś domaga się uprzedniego analitycznego wglądu filozoficznego w duchową rzcc/y wistość sumienia, przed czym Hiiring się uchyla Tym samym podważa jednak wino,'. .Im- głoszonego przez siebie poglądu.