84067 IMG98

80

80

jmt* -^,'~^łU- przestarzałych, wychodzących z użycia, np. adwersarz 'przeciwnik’, cyklista 'kolarz, rowerzysta , żurnalista "dziennikarz’ i in. W tym miejscu postawmy sobie pytanie, który z tych sposobów przyczynia się w największym stopniu do pomnażania (przynajmniej doraźnie) leksyki. Najwięcej nowych jednostek powstaje na drodze derywacji słowotwórczej, czemu sprzyjają niewątpliwie duże możliwości, jakie w tym zakresie stwarza nasz język. Po 1989 r. nasiliło się oddziaływanie języków obcych, przede wszystkim angiel

skiego. spowodowane znacznymi zmianami polityczno-ekonomicznymi, większą otwartością na~swiat, wzmożeniem kontaktów z mnymTkrajami. Wprawdzie neologizmy słowotwórcze przeważają ilościowo dosyć wyraźnie nad zapożyczeniami, to jednak ich przewaga jest relatywnie mniejsza niż dawniej (por. dane zawarte w książce Zagrodnikowej [1982], zawierającej materiał z lat 1976-1977). Stosunkowo najrzadziej odnotowuje się w materiale ncosemantyzmy.

Na początek parę uwag na temat słowotwórstwa (najbardziej ekspansywne modele omawia w innym opracowaniu M. Mycawka, więc poprzestanę tylko na ich zasygnalizowaniu). Niektóre typy słowotwórcze są w omawianym okresie ogromnie produktywne. Przykładem mogą tu być derywaty przymiotnikowe i sufiksem -owy.' Na produkty wnoóć togo—przy i ustka w okresie powojennym zwracano uwagę 0tf~dawna (Smółlcowa i Tekiel. 1977. Zagrod-nikowa, 1982). Produktywność ta bynajmniej nie maleje. Masowo tworzy się nowe, niekiedy doraźne formacje, np. aferowy, billineowy. biżuteriowy.

brukselkowy, chipowy, danceowy. hiphopowv^nodowv. rayowy i wiele innych. Warto zauważyć, że ekspansywność tego modelu przejawia się nie tylko v lawinowo tworzonych nowych wyrazach, ale też w wypieraniu formacji starszych, o innej strukturze, por, dawniej tylko narkotyczny, dziś najczęściej narkotykowy. Charakterystycznym zabiegiem jest wykorzystywanie potencjalnych możliwości słowotwórczych pewnych modeli do tworzenia form doraźnie potrzebnych w tekście. V. łatwością tworzy się no. okazjonalne nazwy wykonawców czynności z sufiksem -ączy por. czytacz, łapacz, oeladacz. opowiadacz. przeęrywacz, rozbijacz, rozwiązywacz itp. Zazwyczaj są to formacje idiolektalne, tworzone doraźnie!^-nierzadko dla potrzeb ekspresji. Wiele nowych wyrazów tworzy się za pomocą przyrostków -owiec i -owiah Bardzo produktywne są    pi fifcgy Zawrotną karierę robi w ostat-

nieh latach prefiks supfr- dodawany do podstaw rzeczownikowych i przymiot-'TGkówych (por. Przybylska, 1995). Bardzo produktywne są prefiksy anty-, post- i pro-, będące zazwyczaj częścią formantu złożonego. Charakterystycznym -zjswrsktettt. lest tworzenie konstrukcji syntetycznych (uniwerbizmów) za-stępujących struktury opisowe. Są one typowe szczególnie dla odmiany potocznej i środowiskowej. Przenosi się ie chętnie do tekstów prasowych, por. przykładowo kablówka 'telewizja kablowa’, kranówka "woda z kranu’, nówka nowa rzecz’, obrotówka 'scena obrotowa’, rajdówka 'samochód rajdowy’, spacerówka 'wózek spacerowy’, transsyberyjka 'kolej transsyberyjska itp.

^Tendencja do ekonomii, a także swoista moda sprawiają, że łatwo powstająserie złożeń z niektórymi członami obcymi, np. z auto-: autoburdef. autogang, autokomis, autokonserwacja, autoleksykon, autosalon, autoserwis (szerzą się one mimo niechętnych ocen poprawnościowych), eko-: ekogiupol. ekoprodukt, ekoregion, ekosklep, ekosolidarność, ekośmierć, ekotorba, ekoturys -tyka (nb. Zagrodnikowa, 1982 nie notowała jeszcze takich złożeń), euro-, euroentuzjasta, euroidea, europal, eurooptymizm, europlan, europrzemytnik. eurosatanista, eurosceptyk itp., teleteledecydent, teleigrzyska, telekatastrofa, lelenaciąganie, telekonkurencja, telemedycyna, telereforma, teleuczelnia itp (formy takie pojawiają się szczególnie często w tytułach). Tendencja do skrótowości prowadzi niekiedy do tworzenia form maksymalnie zreduko wanych, takich jak demo-lib 'demokratyczno-liberainy’, sex-ed 'edukacja seksualna’ i in. Odwrotna tendencja polegająca na tworzeniu struktur opisowych obok syntetycznych przejawia się w materiale bardzo rzadko Formy takie jak lewa noga 'lewica’ nawiązują do konkretnych wypowiedzi lub zdarzeń. Wnoszą one nacechowanie ekspresywne. Podobnie ma się rzecz z określeniem wyciskacz lez melodramat’.

^Nacechowanie ekspresją, chęć wyrażenia emocji (najczęściej negatywnych; /w stosunku do nazywanych obiektów i zjawisk sprawia, że dość często pojawiają się formacje ekspresywne, niektóre mieszczące się dobrze w pewnych [modelach słowotwórczych, np.: łapówa, dyskotekowa, solidarnościowa, pościelowa, czasem są to struktury rzadkie, np. bolszewia, lewusek, PZPR-uk przydupas, polityca 'kobieta polityk’, lewizna 'lewica’, murzynowo 'dzielnica zamieszkana przez Murzynów’, niekiedy osobliwe, np. lewda 'lewica' („Słowa J. Przybory pokwitowała cała »lewda« chórem zachwytów” - „Niedziela") Formy ekspresywne są często narzędziem walki politycznej wykorzystywanym w komentarzach i felietonach.

Na podkreślenie zasługuje jeszcze jedno zjawisko związane z nominacją językową\ Mianowicie nierzadko pojawia sie kilka konkurujących ze sobą .określeń jakiegoś desygnatu, por, np. snowboarder // snowboardzista jj des karz // deskowic?:. Zjawiska takie są kłopotliwe dla leksykografa, który chce uwzględnić w słowniku najnowszy materiał. Nie pozostaje nic innego, jak rejestrować w słowniku różne formy. Prawdopodobnie w miarę upływu czasu któraś z semantycznie równoważnych form wyprze pozostałe.

_ Po 1989 r. nasiliło się oddziaływanie języków obcych na polszczyznę V Szczególnie modne i ekspansywne są anglicyzmy. Ostatnio bije się na alarm^-' z tego powodu, dopatrując się w napływie wyrazów angielskich zagrożeń— dla polszczyzny. Jest to - jak sądzę - reakcja przesadzona. Większość zapożyczeń we współczesnej polszczyźnie pojawia się wraz z nowymi przedmiotami, zjawiskami itp. Takie zapożyczenia, szczególnie z zakresu nauki.