96,97 (5)

wania jednej rzeczy w różnoraki sposób, posiada bowiem zespoły wyrazów mniej lub bardziej bliskoznacznych, pozwala wyrazić rzecz omownie, opisowo, a także za pomocą określonych przekształceń semantycznych (metaforyka). O wyborze słów w pracy naukowej decyduje zazwyczaj ideał precyzji znaczeniowej; może on pojawiać się także w wypowiedzi literackiej, ale w niej będzie istotny także przez to, że zwraca uwagę odbiorcy na samą warstwę znaków. Tak więc w wypowiedzi literackiej wybór słownictwa dokonuje się również ze względu na zjawiska, które w. innych rodzajach wypowiedzi mogą grać rolę minimalną (lub nie grać jej w ogóle). Przykładem wyrazistym jest wybór słów ze względu na współbrzmienia:

pomnożony przez kół stukot, podniesiony do potęgi gór, postarzały przez burze.

(J. Przyboś O kuli)

Uszeregowane na początku wersów imiesłowy zaczynające się od sylaby po nie są czymś przypadkowym, powtarzający się element fonetyczny staje się jednym z sygnałów poetyckiego ukształtowania wypowiedzi. Wybór ze względu na funkcję estetyczną może się dokonywać w wielu płaszczyznach, tak więc np. — zwłaszcza w obrębie poetyki klasycystycznej — szczególnie podkreślanym jego kryterium jest harmonijna budowa wypowiedzi.

Szczególna troska o właściwość elementów językowych, z których korzysta dana wypowiedź literacka, wypływa także z tego, że wybór ma zazwyczaj charakter świadomy. Utwór literacki ze względu na to, że nie jest formą bezpośredniego kontaktu, że nie powstaje w zasadzie nigdy w obecności jego zamierzonych odbiorców, może opierać się na wyborze przeprowadzonym dużo bardziej rozważnie, nie uwzględniającym impulsów chwili; konkretna sytuacja, w jakiej dokonywa się akt mówienia, ingeruje tu dużo łagodniej.

Wybór środków językowych nie stanowi wartości samej w sobie, przeprowadzany jest ze względu na organizację całego wypowiedzenia. Dzieje się tak zwłaszcza w utworze literackim, w którym układ nie jest faktem obojętnym bądź przezroczystym, jest zaś ważny ze względu na funkcję estetyczną, jaką w jego obrębie pełni język. Układ jest w utworze wynikiem świadomych zabiegów’ piszącego, co wiąże się z tym, że dzieło jest zawsze całością zorganizowaną celowo, zgodnie z pewnymi zaloże-niami i w myśl pewnych zasad. Określa to wszystkie jego warstwy, a więc waży również na układzie jego strefy językowej.

Wypowiedź literacka zna wszystkie sposoby układu występujące w wypowiedziach o innym charakterze, dysponuje jednakże takimi, które choć występują niekiedy na innych terenach, w zasadzie są szczególnie charakterystyczne dla wypowiedzi o dominującej funkcji estetycznej (np. budową wersyfikacyjną). Układem, w którym wyraża się silnie funkcja estetyczna, jest np. wyzyskiwana dla celów poetyckich składnia. Sięgnijmy po przykład:

Idzie zmierzch od zaplotków — od stodół — od jarów,

Idzie zewsząd i znikąd i taki ma narów,

Że im bardziej snem przymrze i w rów się zagrzebie,

Tym widniej mu w niebycie — tym łatwiej znieść siebie.

(B. Leśmian Idzie zmierzch)

Funkcje poetyckie budowy składniowej, związane tu ściśle z kształtem wersyfikacyjnym czterowiesza, ujawniają się w jej szczególnym uporządkowaniu. Uporządkowanie to — istotne ze względu na funkcję estetyczną wypowiedzi — wyraża się np. w odpowiedniości dwu pierwszych wersów (obydwa zaczynają się od tego samego wyrazu), wyraża się w powtarzalności elementów pełniących podobne funkcje („od zaplotków — od stodół — od jarów”), wreszcie w symetrii budowy składniowej. Układ elementów językowych i jego funkcja estetyczna jest tutaj dlatego tak wyrazista, że występuje w wypowiedzi poetyckiej. Nie znaczy to jednak, że funkcja estetyczna układu ujawnia się tylko w tego rodzaju wypadkach. Ujawnia się ona także w prozie, na jej terenie ukształtowały się układy, które traktuje się zwykle jako specyficzny wyraz funkcji estetycznej (np. okres retoryczny). Problemy układu nie ograniczają się tylko do kwestii składni poetyckiej. Obejmują one takie zjawiska, jak frazeologia czy metaforyka (będzie o niej mowa szczegółowo w dalszych partiach niniejszego rozdziału), a także odwołania do ustalonych układów wypowiedzi, istniejących we wszelkiej komunikacji językowej.

Istotny jest tu zwłaszcza stosunek do monologu i dialogu. Wypowiadający znajduje się zawsze w jakiejś sytuacji społecznej, zawsze jest w jakimś kontakcie z innymi osobami. Najogólniej kontakt ten może przybierać dwie postaci: mówca jest jedynym wypowiadającym — ci, którzy znajdują się wokół niego, są słuchaczami; mówców jest kilku —

7 — Zarył teorii literatury 97