aos10

metrycznym wobec autorskiego - twórczym aktem ich reinferpretacji. Jako taki nie pozostaje jednakże domeną czystego woluntaryzmu, ale podlega pewnym ramowym prawidłowościom. Dałyby się one zapewne określić w kategoriach jakiejś literackiej socjopsychosemantyki, która by od tego, co jest czystą nieprzewidy walnością, a nawet dewiacyjnością, lekturowego działania sensotwórczego, oddzielała sferę regulatorów ponadindywidualnych. Jednym z nich okazałby się bez wątpienia sposób przekazu tekstu, tylko pozornie zewnętrzny i służebny, a w istocie głęboko ingerujący w komunikacyjną -zarówno nadawczą, jak odbiorczą - sytuację dzieła.

7. Opisując dotychczas skutki tej ingerencji jako semantyczne zawikiania, zwielokrotnienia i dwuznaczności układu relacji osobowych, trafiłam - jak myślę - na trop sprawy dla rozwoju form literackich niezwykle ważnej. Przełożenie mowy na pismo i powielenie pisma w książce, choć miało raowę""j te tylko unieruchomić, utrwalić i przenosić, stworzyło - jakby mimochodem \ - nieprzewidywalne możliwości kształtowania i różnicowania jej sensów. \ Takie, do których nigdy by nie doprowadziła prostota osobowych odniesień j w kontakcie mówionym, nie powodująca powikłań ani napięć przy persona!- j nym rozpoznaniu ja i ty.    J

Można bowiem przypuszczać, że tylko dzięki zapisowi pozwalającemu na powtarzalność lektury oraz wskutek rozerwania heżpośredniego kontaktu nadawczo-odbiorczego mogły rozwinąć się tak złożone i wyszukane formy literackie, jak te, które funkcjonują we współczesnej kulturze. Właśnie odłączenie autora od mówiącego w utworze ja, a czytelnika od zaprogramowanego w nim ty, stworzyło szansę dla niezliczonych literackich kombinacji komunikacyjnych: od talach, gdzie wszystkie poziomy nadawczo-odbiorcze są jak najdokładniej wobec siebie ekwiwalentyzowane, aż do takich, gdzie pomiędzy nimi ujawnia się ostentacyjny rozbrat. Radykalizm obu tych skrajnych nastawień jest jednakże surowo miarkowany generalną zasadą zhierarchizowania komunikacyjnej struktury utworu, wykluczającą zarówno pełne utożsamienie odrębnych poziomów, jak ich całkowitą separację. Wszelkie praktyki literackie mogą zatem tylko zbliżać się ku któremuś z tych ekstremów, między nimi zaś rozciąga się rozległa strefa realizacji pośrednich, opartych na grze podporządkowania i dominacji, zbliżania i dystansowania, zmiany, zamiany i wymiany wchodzących w tę grę wypowiedzi.

Wydaje się, iż początkowo literatura traktowała swobodę uzyskaną dzięki przekazowi książkowemu - jako zagrożenie, nie wykorzystując szans swego odmiennego statusu, a starając się wszelkimi sposobami naśladować zwykłe

przebiegi komunikacyjne i wynajdywać rozmaite uwierzytelnienia dia wprowadzanych form wypowiedzi. W takim przekonaniu utwierdza mnie ewolucja powieści, a więc koronnego gatunku epoki masowej produkcji książkowej, kiedy to więzi między autorem a czytelnikiem ostatecznie straciły charakter osobisty. Wczesna powieść skrupulatnie dbała o sytuacyjne uprawdopodobnienia i motywacje wypowiedzi, dlatego też rozmnożyły się w niej te wszystkie znalezione, powierzone, skradzione lub odziedziczone manuskrypty, memu ary, pakiety listów, zwitki dokumentów itp. Dopiero nowoczesna proza powieściowa nabrała nieposkromionej śmiałości i inwencji w wymyślaniu niesłychanych zawildań i fantazji komunikacyjnych lub w operowaniu magmą pomieszanych, szczątkowych i jakby odpodmiotowionych wypowiedzeń. Odrzuciwszy dawniejsze skrępowania, poczęła udawać, że wolność jej nie ma granic. Tymczasem droga odwrotu od jednych konwencji zawsze prowadzi do innych, a od praw komunikacji językowej można przejść jedynie do braku komunikacji.

Rozpoznanie porządku literackich układów komunikacyjnych i warunkowanych przez nie procesów semantycznych stanowi dla badacza zadanie tyleż trudne, co obiecujące. Sądzę nawet, że obiecujące bardzo wiele, i więcej niż się po nim oczekuję, nie tylko w dziedzinie poetyld historycznej, ale i w ogólnej teorii tekstu. Obiecuje mianowicie ogarnięcie, wyjaśnienie i zharmonizowanie mnóstwa nieprzystających do siebie w obecnej postaci, a niewątpliwie spokrewnionych idei i pomysłów, nurtujących współczesne myślenie o budowie tekstu literackiego jako tekstu wjelowypowiedzeniowego. Przewodzi im Bachtinowska idea dialogowości i cudzego słowa, a za nią idą w rozsypce: mimetyzm formalny i wszelkie postacie miniętyzmu komunikacyjnego, collage literacki, cytaty struktur, ikomczmość cytatu, status przytoczeń cudzysłowowych oraz wypowiedzeń metatekstowyeh itp.

Myślę, że bez głębokiej wiedzy o komunikacyjno-oscbowej strukturze dzieła nie można ostatecznie wyjaśnić żadnej z tych aktualnie zajmujących polskich badaczy, a tutaj hasłowo zasygnalizowanych kwestii. Z pewnością jest ich więcej niż wyliczyłam. Ale i taka stawka wydaje się warta gry, a gra warta świeczki.