CCF20111129002

3.2. Koncepcja bazy ekonomicznej miasta

Koncepcja ta nie wykształciła się w postaci jednolitego systemu teoretycznego. Rozwój jej następował w ciągu tego stulecia jednocześnie w kilku krajach, co spowodowało, że „mamy do czynienia nie z jednym, lecz ze splotem wątków rozwojowych, których współzależności są często niemożliwe do pełnego wyjaśnienia bez szczegółowych studiów archiwalnych” (Dziewoński 1967, s. 11). Podstawowe znaczenie dla ujednolicenia i rozwoju podstawowych pojęć miało studium teoretyczne K. Dziewońskiego (1967) poświęcone problematyce bazy ekonomicznej i struktury funkcjonalnej miast.

3.2.1. Główne założenia i wątki teoretyczno-badawcze

Teoria bazy ekonomicznej wyjaśnia wzrost miasta w kategoriach podziału gospodarki miejskiej na dwa składniki. Pierwszy obejmuje działalności świadczone względem świata zewnętrznego. Funkcje tego rodzaju, zwane miastotwórczymi lub cgzogenicznymi, uznaje się za czynnik egzystencji i rozwoju miasta, jego podstawę gospodarczą (bazę ekonomiczną) oraz składnik, który wyznacza odrębność i miejsce miasta w społecznym i przestrzennym podziale pracy (Jerczyński 1977a). ^Drugi komponent tworzą działalności świadczone na rzecz rynku lokalnego (wewnątrzmiejskiego), zwane funkcjami uzupełniającymi lub cndogenicznyini. Lokalizacja i wzrost sektora egzogenicznego są traktowane jako funkcji krajowych lub międzynarodowych czynników rozwoju. Zakłada się, że oba składniki gospodarki miejskiej są ściśle współzależne, a zmiany w zaludnieniu i zatrudnieniu miejskim są warunkowane zmianami w sektorze egzogonicznyin.

Podstawowe znaczenie dla ujednolicenia i generalizarji założeń teoretycznych miały następujące rozwiązania: rozszerzenie koncepcji bazy ekonomicznej na każdy typ regionu ekonomicznego (Tiebout 1956), identyfika cja miasta jako szczególnego typu regionu ekonomicznego oraz wprowadzenie pojęć funkcji egzo- i endogcnicznych w miejsce poprzednio stosowanych terminów: „funkcje iniastotwórcze” i „funkcje uzupełniające” (Dziewoński 1967).

Głównym rysem strukturalnym i rozwojowym teorii bazy ekonomicznej jest dwoistość wątków badawczo-teoretycznych w postaci: 1) modelu wzrostu miejskiego (t*w nrecteinizm bazy ekonornicznej), 5JTeorrty«v.m*jv> -1:> matu interpretacyjnego, który stanowi podstawę analizy struktury funkcjonalnej miast. Oba wątki, omówione w następnych podrozdziałach, są powiązane przez pojęcie funkcji egzogenicznych i hipotezę ogólną teorii, która zakład;!., że powstanie i rozwój miasta są determinantą składnika eg-zogenicznego gospodarki miejskiej.

Koncepcji bazy ekonomicznej poświęcono wiele uwag krytycznych. Pierwsza grupa zarzutów dotyczy zgodności tej teorii z rzeczywistością i jej powiązań z ogólną teorią gospodarki narodowej (Dziewoński 1967).

Krytycy tej koncepcji podkreślali, że jest ona tylko częściowo słuszna, ponieważ odnosi się do prostych układów miejskich, natomiast nie dotyczy wielkich miast i obszarów metropolitalnych. W tych ostatnich typach układów występowanie silnie rozwiniętej grupy endogenicznej ma istotne znaczenie dla ich wzrostu. Zarzuty dotyczyły również nadmiernych uproszczeń tej koncepcji w związku z koncentracją całej uwagi na zagadnieniach eksportu. Krytykowano pomijanie w analizie struktury importu oraz niedocenianie znaczenia ekonomicznego struktury grupy endogenicznej. Jak stwierdził A. Wróbel (1980), prostota założeń koncepcji bazy ekonomicznej przyczyniła się do jej popularności, z drugiej jednak strony stała się powodem krytyki ze względu na wątpliwości, czy rozwój miasta moż.e być wyjaśniony przez model o tak małej liczbie zmiennych. Wśród zagadnień całkowicie pominiętych w teorii bazy ekonomicznej wymienić należy kwestię przemian technologicznych, które odgrywają znaczącą rolę w rozwoju miast, wpływając na wzajemne proporcje wielkości sektorów egzo- i endogeniczncgo. Druga grupa zarzutów dotyczy niemal zupełnego pominięcia w tym nurcie badawczym aspektów geograficznych (Wróbel 1964). Teoria bazy ekonomicznej nic uwzględnia tego, co się dzieje z funkcjami egzogenicznymi poza granicami badanych miast, a tym samym nie daje odpowiedzi na pytanie: względem jakich obszarów dane miasto spełnia określone funkcje.

3.2.2. Mechanizm bazy ekonomicznej

JLtoria bazy ekonomicznej określa związki przyczynowe i relacje zachodzące w procesie rozwoju miasta (Isard 1960). Miasto jest ujmowane w tym modelu jako zintegrowany układ wzajemnie oddziałujących elementów, system o ustabilizowanej strukturze, posiadający „wbudowany” mechanizm rozwojowy w postaci mnożnikowego mechanizmu bazy ekonomicznej. Impulsy powstające w wyniku wzrostu sektora cgzogenicznego przechodzą na inne elementy systemu miejskiego. Bfckt mnożnikowy obejmuje przyrost początkowy (egzogeniczny) i wtórny, spowodowany przez impulsy początkowe (Domański 1984).

Mechanizm mnożnikowy można przedstawić w dwojaki sposób. Mo del Lowry’ego przedstawia ten mechanizm w sposób obrazowy (ryc. 9). „Kaskadowy” charakter mechanizmu mnożnikowego polega na występowa niu sprzężeń szeregowych między trzema elementami systemu miejskiego: sektorem egzogenicznym, ludnością i sektorem cndogenicznyrn. Pierwotny impuls egzogeniczny (np. w postaci nowego zakładu przemysłowego o funkcji egzogen.jznej) może wywołać przyrost liczby mieszkańców miasta (napływ pracowników wraz z rodzinami) oraz wzrost sektora endogcnicz-nego wskutek wzrostu popytu na towary i usługi wytwarzane lub sprzedawano przez przedsiębiorstwa pracujące na rynek lokalny (miejski). Tym samym pierwotny bodziec o charakterze zewnętrznym wywołuje na zasa

35