DSC00325

SfUmbuch

S(uJm i portn-ty (!*><*'>) oraz, pośmiertnie, W brygu nwsunsu t rontanty. z”tu. Stutiu p*tn>uvMu\ zc z literatury frolsktej / i*bct‘i (1979).

Sztambuch

S. camhuch (. ję/ niem.) dawniej oznaczał księgę pnia, księgę rodu. I\k .'alkowo (pierwsze* .sztambuchy pojawiły się już w wieku XV) były to starannie oprawione książeczki, na kartach których widniały autografy p:/cjaciół wpisujących się ku pamięci. Z czasem ambicją właściciela \ . pozyskanie wpisów ludzi sławnych w danej epoce. Poza tekstami wklejano w nie w ► sentymentalizmie pukle włosów' (kochanki albo dziecka), zasuszone kwiaty i liście. W wieku XVIII znane były albumy pola czasie podróży, w których w łaściciel zbierał stosowne zapisy .. rożnych miejscowościach leżących na szlaku jego wędrówki. W drugiej połowie XVIII wieku we Francji rozpowszechniły się sztambuchy dostojnych pań. Moda ta przyszła również do Polski. Pierwszym sztambuchem by i album księżnej Izabelli Czartoryskiej, właścicielki muzeum w Puławach Słynne były podróżniczo-artystyczne albumy wielkiej pianistki Marii Szymanowskiej (gdzie wpisał się m.in. -> Adam Mickiewicz), a także sztambuch matki -* Juliusza Słowackiego Salomei Becu.

Niektóre były oprawione w pozłacaną skórę, zamykane na kosztowne, wysadzane drogimi kamieniami klamry. Tego typu album stal się elementem salonowego wystroju, o czym pisał Cyprian Norwid w wierszu Sława: ..Księgi, w złoconych na grzbiecie ornatach, / Pozamykane na srebrne paznokcie".

Sztambuch, zwany imionnikiem (od II połowy XIX wieku także pamiętnikiem), przyczynił się do powstania specjalnego gatunku - wiersza sztambuchowego. W tytułach tych utworów poetyckich pojawiało się zawsze imię i nazwisko adresata, częściej adresatki, gdyż dominowały sztambuchowe wiersze dla pań. Tematyką tych utworów była miłość, przy jaźń, rozstanie, przemijanie czasu, proroctwa oraz przestrogi o charakterze moralnym. Był to monolog utrzymany w tonacji liryki apelu. Gatunkowo często pojawiały się sonety, a także dumki, piosenki, anakre-ontyki. Najw ięcej wierszy sztambuchowych napisał Mickiewicz, przeważnie do sztambuchów znajomych kobiet, rzadziej do przyjaciół (np.Jak te błogi los spotyka. Z albumu Marii Putt kamerowej czy Do imionnika ApoUona Skalkowskiego).

Odrębnym gatunkiem wierszy sztamhut howych były » improwizac\e top. Mickiewicza W imionniku. Improwizacja dla E. Śledzie jeu/skiej). litwory sztambuchowe pisał także Słowacki, np. wiersze dedykowane Zofii > Ludwice bobrów nom oraz W sztambuchu \1 ani Wodzińskiej. Rzadziej pisywał tego typu wiersze * Cyprian Norwid (W albumie Zofii Skrzyneckiej, W pamiętniku /.. A. Improwizacja).

W latach trzydziestych XIX wieku sztambuchy stały sit,- powszechnym elementem życia towarzyskiego. Każda wykształcona panna miała taki album w swoim saloniku, a odwiedzający dom goście byli nakłaniani do wpisów, na ogół okolicznościowych (głównie z okazji imienin), a\e także i bez okazji. Na potrzeby towarzyskie, podobnie jak to sit; stało / tzw. flirtem towarzyskim (wydrukowane karteczki ze zwrotami grzecznościowymi, ułatwiające nawiązanie kontaktu), zaczęły się ukazywać „gotowce", czyli drukowane zbiorki w rodzaju Wtanek powinszowań i wpisów imien-nikowych, ivybranych z najlepszych pisarzów polskich i francuskich (1844). Utwory okolicznościowe i te tworzone bez okazji przez wybitnych i oryginalnych poetów stały się typowymi tekstami użytkowymi. W pisywał je niemal każdy gość, gdyż tak nakazywał obyczaj towarzyski. Powołała je do życia moda i wraz z modą zwyczaj ten zaczął przemijać. Do dziś jednak księgi pamiątkowe zdobią ważne i niezwykłe miejsca; można odnaleźć w nich wpisy wielu ludzi z kręgów polityki, kultury i nauki.