IMG 06

wynikających także z osobliwych właściwości wyobraźni He pearza, pozwalającej mu zestawiać i kombinować elementy rzZ^T' stnści w sposób nieprzewidywalny w zestawieniu ze społccznic^^^*^ 1 schematami poznawczymi; 3) konwencjonalnych norm budowy przedstawionego utrwalonych w tradycji literackiej i odmiennych w p,>_ saargtMnych rodzajach i gatunkach literackich (innych — przykładowo

—    w powieści, innych w komedii, a innych w elegii).

Nie jest rem właściwą popadać w skrajności i twierdzić, że świat przedstawiony utworu literackiego pozwala się w całości weryfikować pru-r zestawKaie go, ze znanym skądinąd wycinkiem rzeczywistości, lob odwrotnie: że świat ten w ogóle nie podlega żadne; tego rodzaju weryfikacji. Fikcja literacka jest okładem wielopoziomowym, który pewnrzm swoimi Amwifaini przybliża się ko rzeczywistości, innymi.

—    się od niej. Każdy z poziomów w innym stopniu podlega

weryfikacji. Na pczykkd opisy obyczajowych lob krajobrazowych rea-fióv w prozie realistycznej mogą niemal w zupełności podlegać kry trrii«n prawdziwości”, w jego klasycznej, arysrotelesowskiej wykła-tłu V    mnifjppn stopnia kryterium to obowiązuje przy ross-

patrywanm takich ap. konstrukcji, jak jedność charakterologiczna P°^st^ ci fiserackicj, a w jmr» mniejszym — gdy wchodzi w grę np. fragment kbniy rozgrywającej się we śnie łub w marzeniu bohatera.

C. Farfkcja estetyczno-wychowawcza a tworu literackiego

a. $ódy związek funkcji estetyczoo-poznawczej i estetyczno-wychowawczej

Dzieło Btfnmry pięknej, stwarzając pewien obraz rzeczywistości, fest równocześnie narzędziem przekształcania estetycznej i ideowej świadomości czytelników. Tak rozumianej funkcji wychowawczej Łwłiim » me należy odłączać od jej funkcji poznawczej, a tym bardziej — tych dwóch funkcji sobie przeciwstawiać. Utwory literackie dlatego właśnie mogą wpływać fbcmnjąco na świadomość czytelników, że narzucają im określony sposób postrzegania i przeżywania świata, rozszerzają ich horyzonty poznawcze. Chociaż różny może być udrUI ftmkcp poznawcze) i funkcji wychowawczej w konkretnym zamiarze twórcy, gdzie jedna niekiedy dominuje nad drugą, nie zdarza się jednak nigdy, aby jedna mogła wystąpić bez drugiej. Pisarz zmierza zawsze

dwóch kierunkach: z jednej strony buduje pewien świat fikcyjny, * jest poznawczo-artystycznym równoważnikiem jakichś zakresów realnego, z drugiej zaś usiłuje poprzez ten fikcyjny świat oddziaływać na czytelników, sprawić, aby lektura utworu wywarła wpływ na ich stanowisko wobec życia i sztuki, aby wywołała w ich świadomości jakieś zmiany, aby towarzyszące tej lekturze przeżycia estetyczne i poza-estetyczne pozostawiły po sobie jakieś trwałe ślady w ich postawie, wyobrażeniach czy poglądach.

Dzieło literackie prezentuje pewne modele moralne, normy postępowania i zasady światopoglądu, które pisarz usiłuje utwierdzić w świadomości odbiorców. Niekiedy prezentuje je za pośrednictwem bohatera pozytywnego, który jest postacią niejako wzorcową, przykładem aprobowanej przez twórcę postawy wobec życia. Bohaterów pozytywnych często kreuje np. Żeromski (Ludzie bezdomni, Syzyfowe prace), a także Mam Dąbrowska w Nocach i dniach. Oczywiście inny jest mechanizm oddziaływania wychowawczego takich utworów, które przedstawiają szeroko rozbudowany obraz życia i mają bogatą zawartość poznawczą (np. utwory fabularne), inny zaś takich, które przede wszystkim wyrażają jakieś uczucia i wzruszenia (liryka). W pierwszych zdolność oddziaływania na czytelników wiąże się ściśle z bogactwem materiału faktów, spostrzeżeń i realiów, w drugich zaś — z siłą ekspresji oraz towarzyszącą jej zdolnością do uczuciowego zawładnięcia czytelnikiem, do narzucenia mu określonego sposobu przeżywania i określonego typu wyobraźni. W utworach epickich fiinkcja wychowawcza jest ściśle uzależniona od wartości poznawczych obraza, w utworach lirycznych jest ponadto — a nawet przede wszystkim — zależna od funkcji ekspre-sywno-imprcsywnej. Dzieła dramatyczne mogą się pod tym względem zbliżać bądź do epiki, bądź do liryki (np. dramat realistyczny bliższy byłby epice, natomiast dramat romantyczny, symboliczny czy ekspresjom styczny jest bardziej pokrewny liryce).

Oddziaływanie wychowawcze utworu literackiego może obejmować — jak wiemy — różnorodne sfery żyda społecznego. A więc dzieło wpływa Wna wrażliwość estetyczną odbiorców, na ich przyzwyczajenia i gusty literackie. Oddziaływa w sferze kultury uczuć, w sferze moralności i zapatrywań etycznych, w dziedzinie światopoglądu, może xldziałvwać w zakresie polityki, a nawet na sferę konkretnych działań społecznych-