58,59

wynikających także z osobliwych właściwości wyobraźni twórczej pisarza, pozwalającej mu zestawiać i kombinować elementy rzeczywistości w sposób nieprzewidywalny w zestawieniu ze społecznie utartymi schematami poznawczymi: 3) konwencjonalnych norm budowy świata przedstawionego utrwalonych w tradycji literackiej i odmiennych w poszczególnych rodzajach i gatunkach literackich (innych — przykładowo

—    w powieści, innych w komedii, a innych w elegii).

Nie jest rzeczą właściwą popadać w skrajności i twierdzić, że świat przedstawiony utworu literackiego pozwala się w całości weryfikować przez zestawienie go ze znanym skądinąd wycinkiem rzeczywistości, lub odwrotnie: że świat ten w ogóle nie podlega żadnej tego rodzaju weryfikacji. Fikcja literacka jest układem wielopoziomowym, który pewnymi swoimi elementami przybliża się ku rzeczywistości, innymi

—    oddala się od niej. Każdy z poziomów w innym stopniu podlega weryfikacji. Na przykład opisy obyczajowych lub krajobrazowych realiów w prozie realistycznej mogą niemal w zupełności podlegać kryterium „prawdziwości”, w jego klasycznej, arystotelesowskiej formie. W znacznie mniejszym stopniu kryterium to obowiązuje przy rozpatrywaniu takich np. konstrukcji, jak jedność charakterologiczna postaci literackiej, a w jeszcze mniejszym — gdy wchodzi w grę np. fragment fabuły rozgrywającej się we śnie lub w marzeniu bohatera.

C. Funkcja estetyczno-wychowawcza utworu literackiego

a. Ścisły związek funkcji estetyczno-poznawczej i estetyczno-wy-chowawczej

Dzieło literatury pięknej, stwarzając pewien obraz rzeczywistości, jest równocześnie narzędziem przekształcania estetycznej i ideowej świadomości czytelników. Tak rozumianej funkcji wychowawczej literatury nie należy odłączać od jej funkcji poznawczej, a tym bardziej

—    tych dwóch funkcji sobie przeciwstawiać. Utwory literackie dlatego właśnie mogą wpływać formująco na świadomość czytelników, że narzucają im określony sposób postrzegania i przeżywania świata, rozszerzają ich horyzonty poznawcze. Chociaż różny może być udział funkcji poznawczej i funkcji wychowawczej w konkretnym zamiarze twórcy, gdzie jedna niekiedy dominuje nad drugą, nie zdarza się jednak nigdy, aby jedna mogła wystąpić bez drugiej. Pisarz zmierza zawsze w dwóch kierunkach: z jednej strony buduje pewien świat fikcyjny który jest poznawczo-artystycznym równoważnikiem jakichś zakresów świata realnego, z drugiej zaś usiłuje poprzez ten fikcyjny świat oddziaływać na czytelników, sprawić, aby lektura utworu wywarła wpływ, na ich stanowisko wobec życia i sztuki, aby wywołała w ich świadomości jakieś zmiany, aby towarzyszące tej lekturze przeżycia estetyczne i poza-estetyczne pozostawiły po sobie jakieś trwałe ślady w ich postawie, wyobrażeniach czy poglądach.

Dzieło literackie prezentuje pewne modele moralne, normy postępowania i zasady światopoglądu, które pisarz usiłuje utwierdzić w świadomości odbiorców. Niekiedy prezentuje je za pośrednictwem bohatera pozytywnego, który jest postacią niejako wzorcową, przykładem aprobowanej przez twórcę postawy wobec życia. Bohaterów pozytywnych często kreuje np. Żeromski {Ludzie bezdomni., Syzyfowe prace), a także Maria Dąbrowska w Nocach i dniach. Oczywiście inny jest mechanizm oddziaływania wychowawczego takich utworów, które przedstawiają szeroko rozbudowany obraz życia i mają bogatą zawartość poznawczą (np. utwory fabularne), inny zaś takich, które przede wszystkim wyrażają jakieś uczucia i wzruszenia (liryka). W pierwszych zdolność oddziaływania na czytelników wiąże się ściśle z bogactwem materiału faktów, spostrzeżeń i realiów, w drugich zaś — z siłą ekspresji oraz towarzyszącą jej zdolnością do uczuciowego zawładnięcia czytelnikiem, do narzucenia mu określonego sposobu przeżywania i określonego typu wyobraźni. W utworach epickich funkcja wychowawcza jest ściśle uzależniona od wartości poznawczych obrazu, w utworach lirycznych jest ponadto — a nawet przede wszystkim — zależna od funkcji ekspre-sywno-impresywnej. Dzieła dramatyczne mogą się pod tym względem zbliżać bądź do epiki, bądź do liryki (np. dramat realistyczny bliższy byłby epice, natomiast dramat romantyczny, symboliczny czy ekspresjo-nistyczny jest bardziej pokrewny liryce).

Oddziaływanie wychowawcze utworu literackiego może obejmować — jak wiemy — różnorodne sfery życia społecznego. A więc dzieło wpływa kształtująco na wrażliwość estetyczną odbiorców, na ich przyzwyczajenia i gusty literackie. Oddziaływa w sferze kultury uczuć, w sferze moralności i zapatrywań etycznych, w dziedzinie światopoglądu, może oddziaływać w zakresie polityki, a nawet wpływać kształtująco na sferę konkretnych działań społecznych.

59