IMGE46

96 Po+yajako „Język w _JfZvku.

ją uwielokrotnienie stosunków między słownych, wśród których ściśle składniowe tracą swą wyłączność. Metafora bynajmniej nie musi burzyć zwycząjów syn taktycznych. Ale nawet respektując w pełni uzua składniowy, pod jednym względem zawsze jest mu przeciwstawna. Jeśli bowiem układ zdaniowy dąży ^ jednoznacznego precyzowania swych elementów, to metafora przeciwdziała temu wyzwalając ich wieloznaczność. Nie tylko więc powoduje uwielokrotnienie stosunków w obrębie wypowiedzi, ale takie ustala między nimi — napięcie. „Zdanie metaforyczne" — jak je określali awangardziści — to układ, w którym toczy się nieustanna polemika między relacjami na osi następstwa i relacjami w porządku „równoczesno-6ci". Zdanie prozaiczne jest jak gdyby jednoliniowe — w jego rozpiętości nazwy wiążą się ze sobą wyłącznie w szeregu sukcesywnym. Natomiast w zdaniu typu:

Wtedy:

zjadacz, uzbrojony w chochlę,

nawet nie wystawiwszy z barszczu uszek,

w sto jam ustnych rozkopanych widelcami

wtaczał bryły miąs

rozszerzał się,

trząsł,

pęczniał, wypacąjąc porami brzuszek.

(J. Przyboś, Jadłospis)

— słowa nie tylko następują po sobie, wypełniając schemat składniowy, ale — dodatkowo — uczestniczą w opozycjach, które mają charakter systemowy. „Uszka” zostają zaktualizowane w podwójnym sensie — jako „uszka zjadacza” i jako „uszka w barszczu”. Słowo jama" zostaje najpierw znaczeniowo skonkretyzowane jako Jama ustna”, by zaraz ujawnić swój drugi sens („rozkopana”), który z kolei podlega zaprzeczeniu przez aluzję do poprzednio wyłonionego („rozkopana”, ale — „widelcami”)¹. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem, które Jerzy Pelc określił mianem „oscylacji semantycznej” me-

Polega ono zm jednoczesnym uruchomieniu szeregu wariantów znaczeniowych danego wyrażenia, które jak. gdyby *^>rM!    ^ jeden apcni drugiego. Xa koegzystencja znaczeń jest

tafory³'

zasadniczą właściwością metafory³⁸. Poprzez ayntaktyczne nastę stwo słów konstytuuje się porządek „równoczesnoaci". przestrzeń współistniejących w jednym momencie sensów tego samego znaku słownego.

W zdaniu metaforycznym motywacją dla znaczenia staje ^s*ę inne altemujące z nim znaczenie; stwarzają one niejako oparcie dla siebie»Ictóre ma im ^zastąpić” oparcie pozajęzyko-

we. W ten sposób naetafora - jak pisał Peiper - „wyzwala

mowę poetycką od przedmiotu”. Tworzy ona „związki Pojęciowe , którym w »wiecie realnym nic nie odpowiada”^⁹.

Rozwijając się poprzez metaforyczne konfrontacje słów.

zdanie wyłania niejako ze siebie swoje uzasadnienie -- jako

zdanie. Odrywa się od rzeczywistości zewnętrznej i od rzeczywistości doznań. przeci wstawiaj ąc im „czystą rzeczywistość poetycką” powstałą z samowolnego spokrewniania pojęć”⁴''.

Owa - podkreślana przez Peipera - „samowolnosć” wy

maga szerszego wyjaśnienia. Mówiliśmy wyżej, że w zdaniu poetyckim - tak jak je pojmowali awangardziści - równole

gle do relacji syntaktycznych występują związki międzywyra-zowe czymiędzyznaczeniowe właściwe systemowi leksykalnemu. Zdanie to stanowić mbl j«ik gdyby miniaturowy odpowiednik takiego systemu. realizujący się - paradoksalnie - po

przez składniowe następstwo słów.

Odpowiedniość polega tu przede wszystkim na analogii ramowej sytuacji wyrazów w systemie leksykalnym i w zdaniu poetyckim, nie zaś na przeniesieniu do tego zdania uwikłań, w jakich pozostaje dany wyraz w ramach

ST

-- o. Pelc. Se/nontic Fbmrfion* «    Co fńc Ana/ysis o/*C/ie CoacepC

(w:l PoełyAo. Warazawal961 s- 334

*• Sformułowania teoretyczne Przyboaią dowodzą, że wśród awangardzi-stów on najdokładniej zdawał sobie oprawę z tej właściwości metafory. Por. jego jroce niję z Pocą;s rniegra/rce/ Brzękowskiogo,    1934. nr 1. przedr. tw:]

i guMir. t_ i. a. 31-33, Pisał tam    ^: »[BrzękowskiJ fałszywie tłumaczy

wielomaczność jako możliwość wyboru takiego lub innego znaczenia. Nin. moim dążeniem była kondensacja.    *nozr*z* więc wybierać, lecz przyjąć wszystkie znaczenia wieloznacznej metaiory razem -    ^

» T. Peiper. Afe«<aA>^ MmnmMwMm*[w:J 7Vdy. -⁴⁰ /ft«d , s. 43    47.

1

Wnikliwa analizy takich mechanizmów Romantycznych w poezji Prijto-sia zawiera szkic J. Prokopa, Budowa obrazu u Przybosia, „Ruch Literacki’. R 1 1060, z-1—2. s. 72—78.