Jung2

554 ORIENTACJE FOETOCENTRYCZNE I KULTUROCENTRYCZNE

psychiczne są uwarunkowane; nauka o sztuce natomiast przyjmuje, że to, co psychiczne, niezależnie, czy chodzi o dzieło sztuki, czy o artystę, należy traktować jako coś, co po prostu istnieje. Obydwie zasady są prawomocne mimo swej relatywności.

,    częśc r

Dzieło sztuki

Psychologiczne metody traktowania literackiego dzieła sztuki odbiegają —• stosownie do podstawowych założeń obydwu dyscyplin — od metod nauki o literaturze. Wartości i znaczenia miarodajne dla tej ostatniej mogą być nieistotne dla tej pierwszej, a dzieła literackie o nader wątpliwej jakości psychologowi mogą się wydać niezwykle interesujące. Na przykład tak zwana powieść psychologiczna od dawna już nie oferuje psychologowi tego, czego spodziewa się po niej analiza literacka. Powieść psychologiczna, rozpatrywana jako 'zamknięta w sobie całość, wyjaśnia samą siebie, stanowi, by tak rzec, swoją własną psychologię, którą psycholog co najwyżej mógłby uzupełnić lub poddać krytyce, przy czym pytanie o niezwykłej doniosłością mianowicie, w jaki sposób ten właśnie autor dochodzi do tej powieści, pozostaje wciąż bez odpowiedzi. Tym problemem wszakże zajmiemy się dopiero 'w drugiej części niniejszej rozprawy.

Odwrotnie, powieść niepsychologiczna stwarza na ogół lepsze szanse psychologowi, albowiem niepsychologiczne zamierzenie autora nie antycypuje określonej psychologii jego postaci, a dzięki temu nie tylko zostawia miejsce dla analizy i interpretacji, ale jej jeszcze przez opis wychodzi naprzeciw. Dobrymi przykładami są tu powieści Benoita¹ i angielskie „fiction stories” w stylu Ridera Haggarda², które przez Conan Doyle’a prowadzą do najbardziej ulubionej masowej produkcji literackiej, do powieści detektywistycznej. Podobnym przykładem jest również największa powieść amerykańska Moby Dick Melville’a.

Psychologa najbardziej interesuje właśnie zajmujące opisanie faktów, pozornie całkowicie rezygnujące z analizy psychologicznej, cała bowiem narracja nadbudowuje się tu nad niezwerbalizowanym tłem psychologicznym, które krytycznemu oku okaże się w tym bardziej czystych i wyodrębnionych rysach, im mniej autor uświadamia sobie własne założenia. W powieści psychologicznej natomiast autor usiłuje sam przetransponować duchowe tworzywo swego dzieła sztuki ze sfery czystych zdarzeń w sferę psychologicznych roz-trząsań i wyjaśnień, co w rezultacie prowadzi często do całkowitego zaciemnienia owego duchowego tła. Z tego właśnie typu powieści laik poznaje „psychologię”, podczas gdy powieściom pierwszego rodzaju tylko psychologia może nadać głębszy sens.

Zasada psychologiczna, którą objaśniam tu na przykładzie powieści, znacznie przekracza granice tej specyficznej formy literackiego dzieła sztuki. Można ją obserwować również w poezji, w Fauście stała się ona podstawą podziału na część I i II. Tragedia miłosna wyjaśnia się sama, część druga natomiast wymaga pracy interpretacyjnej. Do części pierwszej psycholog nie mógłby dodać niczego ponad to, co lepiej powiedział już poeta; w części drugiej natomiast niebywała fenomenologia do tego stopnia wyczerpała twórcze siły poety, że nic już nie wyjaśnia się samo przez się i z wiersza na wiersz czytelnik czuje coraz -większą potrzebę interpretacji. Spojrzeniu psychologa Faust prezentuje może najbardziej wyraźnie obydwa skrajne bieguny literackiego dzieła sztuki.

Dla przejrzystości chciałbym jeden z nich określić jako psychologiczny, a drugi jako wizjonerski rodzaj tworzenia. Rodzaj psychologiczny ma za tworzywo taką treść, która obraca się w zasięgu ludzkiej świadomości; jest nim więc na przykład pewne doświadczenie życiowe, wstrząs, przeżycie namiętności, los ludzki w ogóle, powszechnej świadomości znany lub przynajmniej dostępny w odczuciu. Tego rodzaju tworzywo podejmuje dusza poety, podnosi je do wyżyn swego przeżycia i tak kształtuje, że jego ekspresja w najjaśniejszą świadomość słuchacza przekonująco transponuje to, co — samo w sobie zwyczajne — jest odczuwane nieostro lub nieprzyjemnie i w związku z tym bądź nie dostrzegane, bądź przyjmowane

1

■    ¹ [Pierre Benoit (1886—1962) — pisarz francuski; zyskał dużą po

pularność jako autor powieści rozrywkowych, w których elementy dokumentalne splatają się z egzotyką różnych kontynentów i żywą intrygą, zawierającą często momenty niewytłumaczalne i tajemnicze; głównym wątkiem jest dramat miłosny.]

2

[Henry Rider Haggard <1856—1925) — popularny powieściopi-sarz angielski, odnowiciel obok R. L. Stevensona i R. Kiplinga romantycznej powieści angielskiej; tłem jego fantastycznych romansów jest egzotyka i tajemniczość Czarnego Lądu.]