religia a kultura0

142

RELIGIA A KULTURA

Próbą współczesnego wyjaśnienia, jakie procesy psychiczne są zaangażowane w doświadczenie religijne, jest zastosowanie pojęcia schematu wywodzącego się z psychologii poznawczej!(McCallister, 1995; Mclntosh, 1995). Pojęcie to oznacza Strukturę poznawczą^ zawierającą zorganizowaną wiedzę dotyczącą ^reści i strukturyjakiejs ^dziedziny/ łącznie z wiedzą o relacjach zachodzących między jej specyficznymi atrybutami. Schematy te powstają w trakcie kontaktu z otoczeniem i mogą ulegać modyfikacji na podstawie doświadczenia (Neisser, 1976). Ludzie tworzą schematynie tylko dla przedmiotów,,ale również dla wy-darzeń, ról,^osobT^własnego ,ja” (FTśke i Linvilie, 1980). Schemat poznawczy dotyczący Boga może, przykładowo, obejmować założenia odnośnie do fizycznej natury Boga, woli boskiej, wpływu wywieranego przez Boga na ludzkie życie oraz związków między tymi wszystkimi przekonaniami łącznie.

Schematy poznawcze funkcjonują na różnych szczeblach ogólność i.. .W skład ogólnych,, bardziej abstrakcyjnych schematów wchodzą schematy bardziej szczegółowe (Neisser, 1976). Na tej zasadzie schemat poznawczy dotyczący Boga ~rnoże stanowić część bardziej abstrakcyjnego schematu dotyczącego religii. Oprócz obrazu Boga, w skład tego schematu wejdą również schematy poznawcze - dotyczące śmierci, reguł właściwego postępowania, wynikających z nakazów i zaleceń religii itp. Bez względu na poziom abstrakcji, schematy poznawcze funkcjonują w bardzo zbliżony sposób. Powtarzającym się w wńelu badaniach wnioskiem jest stwierdzenie, że schematy mają tendencję do zachowywania sta-bijności (Tylor i Crocker, 1981). Napływające .Eódźc.e^są raczej dostosowywane^' i adaptovvane do.jstnieiących.scheinatów, a nie schematy przekształcane w celu dostosowania do napływających bodźców. Nie oznacza to, że schematy pozostają niezmienne wciągu ludzkiego życia. Ulegają one zmianie, ale są to zmiany re]a-ty^oie-niewielkie. Schematy wykazują stosunkowo dużą stałość. Oddziaływanie _r schematów jest wielostronne. Po pierwsze, jak w'sklm5eTIeisser (1976), ludzie ^dostrzegają w otaczającej rzeczywistości tylko to, na co^ posiadają schematy^_igno-rują natomiast całąręsztęl Schematy decydują również o tym, jak ludzie rozumieją sytuację, którą spostrzegają. Odnosząc tę prawidłowość do schematów religijnych, można powiedzieć, że schematy religijne dostarczają systemu interpretacji do rozumienia wydarzeń, a w konsekwencji wpływają na to, jak dane wydarzenia są przez tę osobę oceniane. Przykładowo, schemat religijny może całkowicie zdeterminować rozumienie konkretnego wydarzenia. Badania (Gorer, 1965) osób . należących do Stowarzyszenia Nauki Chrześcijańskiej i do Spiritualists wykazały, że obie te grupy całkowicie odrzucały znaczenie śmierci jako końca istnienia człowieka i w' związku z tym nie przeżywały żałoby po śmierci krewnych lub przyjaciół. Należy dodać, iż przedmiotem badania nie było uzewnętrznianie cierpienia związanego ze śmiercią bliskich, lecz jego subiektywne przeżywanie. Śmierć osoby bliskiej była włączana przez badanych do posiadanego schematu religijnego, zgodnie z którym nie była ona traktowana jako ważne wydarzenie, zasługujące na przeżycie żałoby.

__Religia nie oddziałuje bezpośrednio na przyjęcie pewnego schematu interpretacyjnego, lecz działa za pośrednictwem kultury. Ta sama religia w różnych

i i

Doświadczenie religijne

143

!

1 Cc^

kontekstach kulturowych może_umchomić różny schemat interpretacyjny właściwego zachowania w momencie śmierci bliskiej osoby. Zagadnienie to zostało szczegółowo omówione w rozdziale czwartym.

^Posiadany schemat poznawczy kształtuje również sposób, w jaki interpretu- _ iem^-obserwowane. wokół nas sytuacje niejednoznaczne. Przykładowo, widząc z większej odległości na brzegu rzeki dwie osoby, z których jedna jest zanurzana w wodzie przez drugą, można to zinterpretować bądź jako próbę zabójstwa, bądź jako udzielanie chrztu. Ta druga interpretacja będzie bardziej zasadna, gdy wiemy, iż w okolicy mieszkają osoby należące do wyznania praktykującego taką formę chrztu osób dorosłych.

Jedną z.istotnych właściwości schematów jest to, że pozwalają one na wnioskowań ie___o_S)'tuacji, nawet gdy nie mamy po temu wystarczającej ilości infor-macjTTlnformacje brakujące są~~użup£ł!uane~zgodnie ź"Togiką stosowanego scKEnatu. W rozwiązywaniu problemu mogą znaleźć swoje zastosowanie heu-rystyki i różnego rodzaju £króty myślowej Można sądzić, że posiadanie religijnego schematu pozwala bardziej zadowalająco zinterpretować bolesne lub nadnaturalne wydarzenia, jako uzasadnione z religijnego punktu widzenia. W badaniach eksperymentalnych (Mcłntosh, 1995) okazało się, że schematy religijne oddziaływują na długość czasu, potrzebnego, na interpretację .treści..religijnych.

Zależność ta może przejawić się zarówno w dłuższym czasie reagowania na bodźce religijne (kiedy nowy bodziec jest sprzeczny z dotychczasową strukturą schematu), jak i krótszym czasie (gdy jest on zgodny ze strukturą posiadaną).

Złożoność schematów oddziałuje również na możliwość dostrzeżenią^powią-zań między nowymi informacjami ą dotychczasowymi, przekonaniami. W wy-pSdkuTóżbudowanych schematów religijnych oznacza to, że nowe informacje mogą być łatwiej sytuowane w kontekście dotychczasowych przekonań. Wówczas wydarzenia zachodzące w życiu jednostki mogą być z większą łatwością interpretowane jako dowód ingerencji Boga w ludzkie życie. R 6 w ru ez~ wycl arze -nia w świecie otaczającym z większą łatwością będą wówczas interpretowane jako mające konsekwencje dla życia religijnego. Przykładowo, dostrzeżenie powiązań między rozstrzygnięciem przez Sąd Najwyższy konkretnego przypadku postępowania wobec nowej grupy religijnej będzie sytuowane w szerszym bloku informacji, pozwalającym przewidywać rozwój stosunków państwo--Kościół w najbliższych latach.

Podsumowując dotychczasowe analizy, można powiedzieć, że schematy religijne oddziałują ha interpretację zdarzeń w otaczającym świecie, pozwalają na ^ szybszą identyfikację bodźców religijnych, pozwalają na interpolację brakujących elementów wiedzy zgodnie z posiadanym schematem i wpływają na rodzaj strategii przyjmowanej w celu uzupełnienia brakujących informacji. Schematy oddziałują na sposób percepcji odbieranych bodźców, na ich przechowywanie, na sposób, w jaki są odzyskiwane z pamięci i jak są przetwarzane. Schematy^ useijsowniają docierające do nas bodźce i ułatwiają ich przetwarzanie.

We wcześniejszych pracach psycłiologow religii można znalezć podobne do przedstawionego wyżej widzeniejreligii jako schematu.j Wyraźnie da się to wy-