WTS04

94 Ljn x\. n r\ r\.l/

i poddane sedymentacji w toku interakcji. Wywierają one wpływ na postawy wobec uczestników interakcji i kształtują stosunki społeczne z innymi, grupami, „światami społecznymi” i z sobą samym. Doświadczenia takie są porządkowane przez sekwencyjne ułożenie kontekstów zdarzeń z historii życia wraz z ustaleniem ich relacji z innymi, rywalizującymi, komplementarnymi, a także dominującymi lub recesywnymi kontekstami. Kontekstami tymi mogą być poważna choroba, kariera zawodowa, okres egzaminów, tworzenie dzieła sztuki, przygoda miłosna, w skrócie — wszystko, co kształtuje życie jednostki i co przetwarzane jest w opowiadanie o zdarzeniach osobistych, które pojawiły się w przebiegu codziennej egzystencji. Są one oddzielane początkami i zakończeniami przez wskazywanie na specjalne początkujące i kończące wydarzenia. W trakcie przebiegu zdarzeń z historii życia obraz tożsamości jednostki ulega znacznym przemianom. Orientacyjne więzi z teraźniejszością, osobistą historią i przyszłością zmieniają się. Przemiana relacji jednostki z samą sobą dokonywana jest w toku pracy biograficznej. Praca ta polega na przywoływaniu przeszłości, powtarzaniu opowieści, interpretowaniu i re-definiowaniu, a wszystko to implikuje komunikacyjną pracę partnerów interakcyjnych, zwłaszcza zaś znaczących innych. Tak pojmowane właściwości procesów biograficznych wydają się uzasadniać traktowanie ich jako procesów strukturalnych. Tym, co utrudnia zajmowanie się procesami biograficznymi (w zestawieniu z innymi procesami społecznymi), jest fakt, iż wiele z ich właściwości wiąże się z „wewnętrznymi zdarzeniami”, ponieważ istotę procesów biograficznych stanowią zmiany tożsamości osobistej. Te „wewnętrzne zdarzenia” nie poddają się bezpośredniej empirycznej obserwacji jak turn-takings w interakcjach społecznych lub fizycznych czynnościach wykonywanych w czasie pracy. Ale są one przynajmniej pośrednio obserwowalne, gdy uzyskujemy autobiograficzne narracje ex tempore w trakcie wywiadów narracyjnych¹ i innych dokumentach autobiograficznych.

Aby zaprezentować procesy trajektoryjne jako rzeczywiste procesy biograficzne, przedstawimy wewnętrzną dynamikę ich powstawania i rozwoju. Ta wewnętrzna dynamika jest uniwersalna (w podobny sposób jak „stadia czynności" w ujęciu Meada). Odsłania ona podstawową zasadę biograficznego braku uporządkowania, która jest zawsze taka sama w różnych rodzajach procesów trajektoryjnych, na przykład w tych, które wywołane są poważną chorobą lub istotnymi trudnościami w życiu imigranta. Jako ilustracje wybraliśmy wyjątki z dwóch wywiadów: jednego przeprowadzonego z czarną Amerykanką chorą na raka i drugiego z francuską emigrantką w Stanach Zjednoczonych².

POJAWIENIE SIĘ PROCESÓW TRAJEKTORYJNYCH W PRZEBIEGU ŻYCIA

Jak stwierdziliśmy wcześniej, koncepcja trajektorii odnosi się do nieuprząd-kowanych procesów cierpienia w życiu jednostki. Ład w przebieg życia wnoszą instytucjonalne wzorce oczekiwań i rozciągnięte w czasie biograficzne schematy intencjonalnego działania. Instytucjonalne wzorce oczekiwań odnoszą się do normatywnego pierwiastka w biografii, a schematy działania biograficznego do jej pierwiastka intencjonalnego. Procesy trajektoryjne zaburzają lub nav/et unicestwiają istniejące struktury społecznego porządku w biografiach. Zilustrujemy to odwołując się do naszych dwóch przypadków. Pani Jackson, chora na raka, właśnie powiedziała badaczowi, że wychowała troje dzieci i przeprowadziła rozwód ze swym sprawiającym wiele kłopotów mężem alkoholikiem. A oto jak dalej przebiega jej narracja:

„Teraz wszystkie moje dzieci dorosły i poszły sobie, i, hm, ja sama, wyobrażałam sobie... dobrze... teraz będę żyła, wie Pani. Czterdzieści lat, które będę mogła przeżyć. Nagle ni z tego ni z owego, to było w grudniu tysiąc dziewięćset... siedemdziesiątego... trzeciego... wtedy, ach, pracowałam jednego dnia... i ramiączko stanika tutaj... zaczęło jakoś ocierać skórę...”

1

Ten styl przeprowadzania wywiadów odwołujący się metodycznie do kompetencji, które posiadają zwykli członkowie społeczeństwa — został zaproponowany i rozwinięty w trakcie badań nad strukturami władzy w społecznościach lokalnych (w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych), kierowanych przez SchiUzego. w których uczestniczył także Riemann. Jest to socjologiczna procedura zbierania danych w której respondenci proszeni są o przedstawienie ex tempore obszernej i szczegółowej narracji o ich własnych doświadczeniach odnoszących się do obszaru zainteresowań badacza. Kiedy respondenci zostaną dostatecznie zainteresowani problematyką badania oraz kiedy nawiązany zostanie stosunek zaufania, zostają poproszeni (pytanie „generujące") o zaprezentowanie układu zdarzeń i doświadczeń, w które byli włączeni, które były dła nich istotne (czy będzie to proces kolektywny, histeria ich życia po prostu lub coś innego). Po rozpoczęciu narracji respondentom nie przerywa się ich opowiadania aż do momentu, w którym zakończą swoją relację, najczęściej stosując kończącą „kodę" (w rodzaju: „Myślę, że przeszedłem już przez całe moje życie”). Dopiero po „kodzie” badacz zadaje dodatkowe pytania, które wprowadzają dodatkowy materiał narracyjny, który „zamigotał” w głównej narracji (we wskazówkach ukazujących dalsze potencjalne narracje lub w zauważalnych „lukach” w opowieści). W końcu badacz zadaje także pytania zmierzające do uzyskania opisów (dotyczących na przykład sytuacji, milisus i „światów społecznych") i teoretyczno-argumentacyjnych stwierdzeń z uwzględnieniem „logiki” wiązania ze sobą zdarzeń oraz uwikłań narratora (jak to może być ocenione, co narrator zrobiłby, gdyby działał dzisiaj w jakiejś sytuacji itp.). Wywiad narracyjny jest stosowany do odtworzenia (drogą obszernej narracji) wewnętrznej formy sedymentacji doświadczeń w odniesieniu do tych zdarzeń, w których respondent uczestniczy!, w których działał i cierpiał. Gdyby rozpoczęto wywiad od pytań deskryptywnych lub argumeiuacyjnych na wstępie, rozwijająca się narratywna prezentacja byłaby zaburzona lub nawet przerwana. Od czasu pierwszych zastosowań tego stylu prowadzenia wywiadów w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych posługiwano się nim w różnych badaniach (w Niemczech Zachodnich, w Polsce i w innych krajach), w których badacze ukierunkowani byli na odkrywanie kolektywnych, biograficznych lub innych społecznych procesów (np. o rozwoju rodzin adoptujących dzieci Hoffmann-Riem. 1986. 1990) W ostatniej dekadzie wywiad narracyjny był głównie stosowany w dziedzinie analiz biografii. Porównawcza analiza autobiograficznych wywiadów narracyjnych miała

2

kluczowe znaczenie w rozpoznawaniu różnych procesualnych struktur w przebiegu życia (por. Schutze 1981. 1984), co było zaniedbywane w teorii socjologicznej aż do ostatnich lat. W tym samym czasie rozwinięta została metoda sekwencyjnej analizy tekstu (por. Schutze 1983, 1987a), która okazała się użyteczna w niektórych badaniach opartych na wywiadzie narracyjnym (np. Riemann 1989; Schutze 1989). Nie możemy w tym miejscu obszerniej przedstawić naszych analitycznych procedur, ale czytelnik powinien zyskać przynajmniej jakiś pogląd zwracając uwagę na nasz sposób dyskutowania o danych Por. także Schutze (I98”a) o teoretycznych podstawach wywiadu narracyjnego (struktura opowiadania zdarzeń ex tempore i czego można dowiedzieć się z takich danych) i Riemann, Schutze (1987)

0    sekwencji poczynań analitycznych i komunikacyjnym charakterze procedur badawczych w tej dziedzinie z uwzględnieniem wpływu współpracy ze studentami w badaniu jakościowym. Wspomnieć tu należy koniecznie o tym. iż wiele zawdzięczamy naszym doświadczeniom i kontaktom z zespołowym stylem pracy prowadzonym przez Anselma L. Straussa.

⁵ Chcialibyśmy podziękować pani Jackson i pani Volnay za ich zainteresowanie i współpracę Z obiema paniami wywiady przeprowadził F. Schutze w ciągu swojego rocznego pobytu (1978/79) w Wydziale Nauk Społecznych i Behawioralnych Uniwersytetu Kalifornijskiego, San Francisco. Pobyt ten byt możliwy dzięki stypendium Niemieckiej Fundacji Badań (Schu —30/1 a + b). Mogliśmy także wykorzystać inne „amerykańskie” materiały, np. wywiady narracyjne z byłymi pacjentami psychiatrycznymi i imigrantami z Wietnamu, które przeprowadził G. Riemann (spędził on rok na tym samym wydziale w 19.80/31 dzięki stypendium DAAD) oraz wywiady narracyjne F. Schutze z Amerykanami, którzy uczestniczyli w walkach drugiej wojny światowej. Zdecydowaliśmy wykorzystać dwa cytowane wywiady, ponieważ ich analiza (w 1978/79) miała zasadnicze znaczenie dla sformułowania pojęć

1    kategorii analitycznych zaprezentowanych w tym artykule. Te dwa wywiady były dyskutowane także z Anseltńem Straussem, tak więc ich wybór podyktowany był w części względami natury personalnej. Wywiady F. Schiitzego z pacjentami onkologicznymi i imigrantami były uzupełnione etnograficzną pracą terenową w klinice onkologicznej i w społeczności francuskiej w mieście na Zachodnim Wybrzeżu.